Yazışmalık • -gUn çokluk eki üzerine

Gökbey

Göktürk yazıtlarında géçen iniygün, keliñün ve taygun sözcüklerindeki -gUn öğesi hem topluluk-çokluk eki olarak algılanıp -lAr ile karşılanmış hem de bağımsız bir sözcük olarak kabul édilip halk, topluluk, akraba diye açıklanmıştır. Bu sözcüğüñ hem ek hem de bağımsız bir sözcük olarak karşımıza çıkması tartışmalara néden olmuştur. Bize göre bu sözcük başlangıçta bağımsız olup tarihî süreçde ekleşmeye doğru gelişme göstermiştir. Bunuñla birlikte asıl añlamını da korumaya devam étmiştir.

Bu sözcüğüñ kökeni hakkında eski Çincede kun/gun okunan, çağdaş Çincede çun şeklinde söylenen qun sözcüğü ile hem eski Çince hem de çağdaş Çincede kun biçiminde söylenen sözcük önemli ipuçları vérmektedir.

Bunlardan qun sözcüğü sürü, grup, kişiler, çok, birçok, topluluk, akraba, toplanmak, birleşmek, uzlaşmak gibi añlamları karşılarken, kun sözcüğü kardeş, soy/evlat, torun, birçok, ağabey gibi añlamlara gelmektedir. Bu durum Türkçe kün/gün sözcükleriyle Çince qun/kun sözcükleriniñ aynı kökten geldiğini düşündürtmektedir. Bu ipucu ve bilgilere dayanarak -gUn ekiniñ başlangıçta bağımsız bir sözcük olup soñradan ekleştiğini söyleyebiliriz.

... Bunları şimdilik ne Türkçeye ne de Çinceye mal étme olanağımız yoktur. Koñuyla ilgili araştırmalarıñ derinleştirilmesiyle gelecekte cevabıñ mutlaka bulunacağına inanıyoruz (İnayet, 2018).

Dilimizde ikilemeleriñ türlü biçimleri bulunmakta. Bunlar arasında ilginizi çekmek istediğim, ikilemelerdeki sözcüklerden ilkiniñ Türkçe, ikincisiniñ de yad kökenli olduğu biçemler: sağlık sıhhat, bolluk bereket, güçlü kuvvetli, ses seda... Bu ikilemelerde dilimize soñradan giren sözcüğü açıklayıcı nitelikteki dilimizdeki karşılığı başta geliyor. Bu ikilemelerde ses uyumu aranmıyor, doğrudan añlam açıklayıcılığa dayanıyor. Fokur fokur dérkenki pekiştirme ya da toz mozdaki gibi añlamsız söz içermiyor. Bu yüzden İnayet Bilgemiziñ kuşku duyarak bélirttiği -gUn eki için benim de şöyle bir görüşüm var: Ses uyumu içermeyen bu ikilemede -gUn biçimbirimi başlangıçta bağımsız bir sözcüktü ve Çinceden alındı. Dilimizde yér édinmek için de Türkçe karşılığı olan él ile birlikte söylenir oldu. Buna dayanağım da él gün ikilemesidir. Bu ikileme sağlık sıhhat, doğru dürüst ikilemeleri ile éşdeğerde olup gün'üñ yad kökenli olduğunuñ göstericisidir, diye düşünüyorum. Bunuñ bir de él âlem diye başka bir sürümünüñ olması da bu düşüncemi güçlendiriyor.

______________
İnayet, A. (2018) Köktürk Yazısınıñ Okunuşunuñ 125. Yılında Orhun'dan Anadolu'ya Türkoloji Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Cilt: 2, Bét: 924, İstanbul: Kesit Yayınları

-gUn çokluk eki üzerine

Kimler çevrimiçi