"Çö" Üzerine

[NeslihanCeylan]

Çöküntü, çömelmek, çözünmek sözcüklerini bilinen köklerine ayıralım:
Çök-
Çöm-
Çöz-

Bu köklerin anlamları sırasıyla şöyledir:
Çök-> Bulunduğu düzeyden aşağıya inmek.
Çöm-> Çömelmek, oturarak daha küçük, ufak konuma gelmek.
Çöz-> Ayrıştırmak, daha küçük parçalara bölerek basitleştirmek

3 kök ile ilgili etimolojik açıdan araştırma yaptığımızda sadece "Çök-" üzerinden daha derine inebilir ve "çöğ" kökü ile karşılaşabiliriz. Oysa birbirlerinden tamamen farklı olan bu 3 sözcüğün anlamlarında aynı olan ve öne çıkan bir şeyler vardır: Hepsi de bazı varlıkların küçülmesi, basitleşmesi ile ilgilidir.
Buna bakarak bu 3 sözcüğün özünde bir kökten söz gelimi "ufak/basit" anlamlarına gelebilecek bir "çö" kökünden gelmiş olduğunu tahmin edebilir miyiz?

Dahası tahminimizi daha da ilerletip Göktürk damgalarına bakacak olursan "ç" damgasının resimsel anlamda bölünmeyi/aşağıya inmeyi temsil ederek oluşturulmuş olması mümkün müdür?


= Yukarıdan aşağıya "çöken" ve çökerken de 2'ye ayrılarak "çözülen" kollar.

[NeslihanCeylan]

"Çö"yü kök kabul edersek "-m/z/k" yapım eklerinin var olması gerekir ancak sadece -k yapım eki gözüküyor (Fiilden fiil ve isimden fiil yapan).

[Oktay D.]

çöp "çökelme, tortu" sözcüğü de *çö- gibi bir köke bağlanabilir (çer çöp ikilemesindeki "çubuk" añlamına gelen sözcük büyük olasılıkla Farsçadan geçen başka bir sözcük). Öte yandan çölig "çöl, sahra" sözcüğü ortada *çöl- biçiminde bir eylemi gérektirmeden *çö gibi bir ada +lig eki ile de oluşmuş olabilir. Bu da *çök- ve *çöm- eylemleriniñ belki de addan eylem olduklarını da düşündürtebilir. Nitekim adlara gelen geçişsiz eylem yapan +k- eki Türkçede bulunur: géç > gecik- veya aç > acık- gibi... Bir de +m- eki ise eski +bi- ek eyleminiñ, /ö/ yüzünden *çöbi- > çöm- olmasıyla ortaya çıkmış olabilir. Tıpkı kopuz/komuz gibi...

Şimdi 3. sözcüğe döneyim.

Özünde çök- sözcüğü "oturmak, aşağı inmek, (suya vb.) batmak" añlamına geliyor. Öte yandan çöm- sözcüğü de beñzer bir añlamda "aşağı olmak, gömülmek, (suya vb.) dalmak" görülüyor. Oysa çöz- sözcüğü böyle bir añlamda değil gibi duruyor.

çöz- sözcüğünüñ eñ eski bulunan añlamları "çekip uzatmak, gevşetmek". Hiçbir añlam ilgisi yok. O yüzden diğer iki sözcükle köktaş olamaz belli ki.

Bu yüzden çöz- sözcüğünüñ kökeni koñusunda iki olasılık var:
1) çöz- sözcüğü başka bir *çö- eyleminden geliyordur.
2) çöz- sözcüğü özünde başka bir biçimiñ dönüşmüşüdür.

İlk olasılık pek usa yatkın déğil çünkü ortada başka bir *çö- kökünü gérektirecek örnekler hiç bulunmuyor. Eğer öyle bir kök olsaydı çöz- sözcüğü o köküñ tek türevi durumunda olacaktı ki bu bize hiçbir doğruluk payı sağlamaz.

İkinci olasılık ise daha varsıl desteklere sahip. Örneğin aradaki /ö/ sesi başka seslerden gelmiş olabilir. Türk dillerinde sıklıkla ö sesleri -b- gibi dudaksı sesleriñ iki ünlü arasında büzüşmesinden gelebiliyor. Bu durumda
çöz- < *çebir-/*çöbür-
gibi bir biçimden geliyor olabilir (Türkçedeki tüm z'ler r'den gelir).

*çebir- olasılığına baktığımızda ilginç bir durumla karşılaşıyoruz: Yakutçada çevir- sözcüğünüñ dengi olan sibiri- sözcüğü (Yakutçada ç-'ler kurallı olarak s- olmuştur) gérçekten de "dolanmış bir ipi çözmek" añlamında bulunuyor! Böyle bir añlam olsa olsa çöz- sözcüğünüñ daha eski añlamı nedeniyle olmuş olabilir.

Bu durum bize çöz- sözcüğünüñ *çebir- biçiminden büzüşerek ikinci bir dallanma oluşturduğunu söylüyor. Oldukça güçlü bir olasılık, belki daha géñiş araştırmalar yapılabilirse bu tam añlamıyla kanıtlanabilir diye düşünüyorum.

---

Dipçe.
Bu arada Ç damgası ö'süz bir damga olduğu için damganıñ biçimini çök-'üñ añlamına bağlamak yérsiz kalır. Ç damgası tek başına açmak eylemini vérdiği için, damganıñ şekliniñ tam olarak "açmak" olduğunu söylemek usa daha yatkın olur.