"Nasıl" sözcüğü için karşılıklar

[Furkan Yıldırım]

Karahanlı Türkçesinde İlk Kur'an Tercümesi bétiğinde bunuñ için birden çok karşılık géçiyor. Hangisi nérden türemiş, nasıl uyarlaması yapılmalı kestiremedim.

Kayda: nerede, nasıl
(Ar: enna)
Kaydın: nereden, nasıl
(Ar: enna)
Neteg: nasıl
(Ar: keyfe)
Neçük: nasıl
(Ar: enna)
Hepsiniñ Farsça karşılıkları aynı vérilmiş. (Çigüne)

Negü: ne, nasıl
(Ar: ma, Far: an çi)

[bilimdan]

Nasıl manasında nice, nite ve handay gibi sözler mevcut.

[Oğuzosis]

Bu sözcük için, Türk dünyasında şunun gibi karşılıklar var:
Türkiye Türkçesi: Nasıl
Gagavuz Türkçesi: Nicä, nasıl
Azerbaycan Türkçesi: Necə, nə təhər*
Türkmen Türkçesi: Nädip (ne edip), nähili, neneň, neneňsi, niçik, näme**

Uygur Türkçesi: Qandaq, nichük, némendaq
Özbek Türkçesi: Qanday, qalay, qandoq, qanaqa, nechuk, nima**

Kırım Tatar Türkçesi: Nasıl, neday, qadiy (çöl ağzı)
Başkurt Türkçesi: Nisäk, qalay
Tatar Türkçesi: Niçäk, nixäl, niçek (<neçik/neçük)
Kırgız Türkçesi: Kanday, kantip
Kazak Türkçesi: Qalay, qanday
Karaçay-Balkar Türkçesi: Qalay, nença
Karakalpak Türkçesi: Qalay, qalayınsha
Karay Türkçesi: Niečik
Kumuk Türkçesi: Neçik
Nogay Türkçesi: Qalay

Yakut Türkçesi: Xaydax
Tuva Türkçesi: Kandıg, kançaar
Altay Türkçesi: Kandıy, kanayda

Araştırabildiklerim bu şekilde. Bunlar içinde şunlar çıkıyor sanıyorum:
- Nice
- Nedip (?)
- Nidek/Nite
- Kandak***
- Kayda.
Gözden kaçanlar olmuştur elbette. Umarım yardımcı olabilmişimdir.

* Bir Azerbaycan Türkü arkadaşımın dediğine göre, "təhər" Arapça bir sözcük olup önce Farsçaya, sonrasında Farsçadan Azerbaycan Türkçesine geçmiştir.
** "näme/nimä (nima)" sözcüğü, Eski Türkçe "n'eme" sözcüğünden gelir ve de "ne" anlamındadır. Türkmen ve Özbek Türkçesinde de bu biçimde kullanılsa da ara sıra "nasıl" anlamında kullanıldığına tanıklık etmek mümkün. Hatta ortak bir ifade dahi vardır: "Näme gep/Nima gap? = Ne/Nasıl oldu?"
*** "ka = ne" soru sözcüğü ile "teg = gibi" edatının birleşiminden oluşmuş "kandak/kandıg" vesaire şekillerdeki soru zarfı, bana kalırsa "kandak" şeklinde uyarlanmalıdır. Sebebi ise "dek" şeklini almış bu edatın, "-dak" şeklini alsa dahi sonunda kalan sert "k" ünsüzüdür.

[bilimdan]

* Bir Azerbaycan Türkü arkadaşımın dediğine göre, "təhər" Arapça bir sözcük olup önce Farsçaya, sonrasında Farsçadan Azerbaycan Türkçesine geçmiştir.

Bildiğimiz tavır kelimesi.

[Oğuzosis]

* Bir Azerbaycan Türkü arkadaşımın dediğine göre, "təhər" Arapça bir sözcük olup önce Farsçaya, sonrasında Farsçadan Azerbaycan Türkçesine geçmiştir.

Bildiğimiz tavır kelimesi.

Aynı değil, sanıyorum. Bizdeki Arapça "d'avr"dan geliyor, diğerinin ise asıl biçimini bilmiyorum.

[bilimdan]

* Bir Azerbaycan Türkü arkadaşımın dediğine göre, "təhər" Arapça bir sözcük olup önce Farsçaya, sonrasında Farsçadan Azerbaycan Türkçesine geçmiştir.

Bildiğimiz tavır kelimesi.

Aynı değil, sanıyorum. Bizdeki Arapça "d'avr"dan geliyor, diğerinin ise asıl biçimini bilmiyorum.

təhər : [ər. tövr-dən] (Azerbaycan Dilinin İzahlı Lügati) Farsçadaki چطور Azerbaycan Türkçesinde nə tövr > nə təhər > nətər olmuş.

[Furkan Yıldırım]

Nasıl manasında nice, nite ve handay gibi sözler mevcut.

Sözcük Diriltme Önerileri bölümünde olduğumuz için Güncel Türkçe Sözlükte zaten var olan nice ma niteyi yazmadım. Handayı da incelediğim bétikte olmadığı için görmedim.

Araştırma fırsatı bulup, Karahanlı Türkçesi Grameri'ne baktım. Yazar(Necmettin Hacıeminoğlu), benim incelediğim bétikten başka eserler incelemiş; kayda ma kaydın için bir tek "nerede" karşılığını vérmiş.(Divanu Lugati't-Türk, Kutadgu Bilig, Atabetü'l-Hakayık)
Sanırım yalñızca KTİKT Karahanlı Türkçesinde İlk Kur'an Tercümesi betiğinde "nasıl" añlamında kullanılmış. O nédenle neteg, neçük, negü sözcükleri üzerinde yoğunlaşıyorum.

Neteg: Ne + teg
Bu sözcük "ne + teg" olarak zaten kullanılıyor. Çünkü teg, gibi démektir. "Né gibi" olarak kullananları duydum.
Bu sözcük günümüzdeki nite ile aynı sözcük olmalı; soñdaki g düşecektir. "Ne" sözcüğü kapalı e ile söylenir, yöresel konuşmalarda görülür.(é içeren sözcükler dizelgesinde yazılmamış.) Bitig > Bétik, Yir > Yér nöbetleşmeleri gibi nite sözcüğü néte olmalıdır. Dolayısıyla iki sözcük aynı.
Nitekim sözcüğü de aynı kökten geliyor: Néteg kim > Niteg kim > Nitekim

Neçük: Ne + çe + ök
Bu sözcüğüñ diğer Türkçelerde né biçimde kullanıldığını Sayın Oğuzosis yazmış, sağ olsun:

Türkmen Türkçesi: Nädip (ne edip), nähili, neneň, neneňsi, niçik, näme**
Uygur Türkçesi: Qandaq, nichük, némendaq
Özbek Türkçesi: Qanday, qalay, qandoq, qanaqa, nechuk, nima**
Tatar Türkçesi: Niçäk, nixäl, niçek (<neçik/neçük)
Karay Türkçesi: Niečik
Kumuk Türkçesi: Neçik

Açıklama olarak; nice(bu da zaten néçe ile aynı sözcük) sözcüğüne ök pekiştirme edatı getirilerek oluştuğu görülüyor. Néçik olarak diriltilebilir ancak néçe sözcüğüne çok yakın añlamlı olmuş olur.

Negü: Ne + gü
Bu, eñ az yorum yapabileceğim sözcük.

-gt / -gi; -gu / -gü:
Türk dilinin hemen her sahasında ve devrinde çok kullanılmış işlek bir ektir.
Eski Türkçe döneminden beri çok kullanılmıştır.
ber- "vermek", bergü < ber-gü "borç, vergi" (DLT-I, 427 -25),
bile- "bilemek" , bilegü < bile-gü "bileği" (DLT-I, 447 -19),
bire- "her biri olmak,", biregü < bire-gü "her biri, birey" (KB-343)

Değişik dönüşümler geçirebilen bir ek, baña négi olarak dönüşmeliymiş gibi geliyor.

[bilimdan]

viewtopic.php?f=2&t=2603&hilit=necik&start=30#p49522

[Furkan Yıldırım]

neçiik < ne + -çiik 'kûçûltme eki. (Clauson 1972: 775, 776).

Hem Necmettin Hacıeminoğlu hem de Emek Üşenmez bunu "ne+çe+ök" olarak vermiş. Onlarla Cingeleğiñ gösterdiği yazarlar arasında görüş ayılıkları var. Ancak bir neñ değişmez. "Neçik" biçiminde kullanabileceğimiz "nasıl" añlamına gelen bir sözcüğümüz var.
Karahanlı Türkçesi Sözlüğü, Emek Üşenmez, bét:32-97
Karahanlı Türkçesi Grameri, Necmettin Hacıeminoğlu, bét:106

Ayrıca yukarıda da dédiğim gibi, bir pekiştirme edatı çok añlam katmaz. Néçe olarak kullanılabilir. "Néden néçe varken bir de neçe+ök diye üretmişler o zaman?" diye soracak olursanız onu bende bilemedim.