Tutmuş Yeni Sözcükler

[TürkçeSözlük78]

Uğrola,

Türk Dili Derneği olarak 23.11.2019'da toplandık ve 1, 3 ve 5 yıllık plânlarımızın taslaklarını oluşturduk. Bu plânların arasında bulunan 1 yıllık çalışmalardan birisi de şu anda okuduğunuz yazının ta kendisidir.

Çalışmanın amacı:
Özleştirmecilere sıkça sorulan sorular ve verilen yanıtlar vardır. Sıkça karşılaştığımız bir tümce şudur: "Bu sözcük tutmaz ki?". Genellikle bu tümceye karşılık olarak "x sözcüğü Genellikle bilgisayar sözcüğü örnek olarak verilir. için de zamânında bu deniliyordu, bak şimdi herkes bu sözcüğü kullanıyor." diyoruz. Bunu dememizin üstüne de büyük olasılıkla şu yanıtı alıyoruz: "Evet ama bu eskidendi, artık böyle değişimler olmaz.".
İşte bu çalışmanın amacı tam olarak konuşmanın bu kısmında ortaya girip karşımızdakinin savının yanlış olduğunu kanıtlamaktır.

Çalışmanın içeriği:
Basitçe tüm yazışmalık üyeleri olarak son yıllarda türetilip 2010 ve sonrası daha yeğ olacaktır. tutulmuş sözcükleri burada derleyecek ve dizeceğiz listeleyeceğiz.

Herkesin usuna gelebilecek bir örnekle ben başlayayım: özçekim.

Bu sözcük 2014 yıllarından önce türetilmişti ve günümüzde bir bakıma kısmen tuttu.

[hskizilcik]

Özçekim sözcüğünü türetip yayan takımdan biri olduğum için övünç duyuyorum. Bunun gibi türetip üzerinde çalıştığımız, yayamak için uğraştığımız birkaç sözcük daha var. Ne düzeyde tuttuğuna siz karar verin...

dipçe: dipnot
iliştiri: hashtag

[jikme-jik]

Özçekim tutmadığı için görçek kelimesinin önerildiği şeklinde haberler çıkmıştı.

[Yérbey]

Bu konu açıldığında akla gelen ilk örnek bilgisayar olabilir çünkü günümüzde dilimize giren sözcükler ağırlıklı olarak teknolojik gelişmelerden dolayı olmaktadır. Bu doğrultuda yaşamımıza giren ve toplumca da herkesin duymaya başladığı bir kavramı yazabilirim: Yapay zeka. İlgili kavramlar ise tıpkı bilgisayar sözcüğü gibi Türkçe kökenli ve yerleşmiş durumda: derin öğrenme, görüntü işleme, yüz tanıma, büyük veri...

Bilişim kavramlarındaki Türkçe kullanım oldukça yaygın. Bunun sağlanmasındaki ana noktanın çeviriler olduğunu söyleyebilirim. Örneğin, IDE (Integrated Development Environment) yerine geliştirme ortamı karşılığı kullanılır. Burada ikilemler de var tabi. Yazılım dillerindeki konular ele alındığında fonksiyon söylemi olduğu gibi kalırken kaçış dizileri (escape) bütünüyle Türkçe olarak yazılır ve söylenir.

[hskizilcik]

Tam olarak ne zaman türetildiklerini bilmiyorum. Ancak göreli olarak yeni olan bazı sözcükler var aklımda. Ne derece tuttuğu tartışmalı olsa da aşağıdaki kullanımları bolca gördüm:

"script dil" yerine "betik dili"
"konstraktivzim" (Constructivism) yerine "yapılandırmacılık"
"rölativite" veya "izafiyet" yerine "görelilik"
"kondansatör" yerine "sığaç" (2012 yılındaki fizik müfredatında bu şekilde kullanıldı.)
"paradigma" yerine "değerlem"
"faks" yerine "belgeç"
"tema" yerine "izlek"
"amblem" yerine "belirtke"

[Oktay D.]

"script dil" yerine "betik dili"
"konstraktivzim" (Constructivism) yerine "yapılandırmacılık"
"rölativite" veya "izafiyet" yerine "görelilik"
"kondansatör" yerine "sığaç" (2012 yılındaki fizik müfredatında bu şekilde kullanıldı.)
"paradigma" yerine "değerlem"
"faks" yerine "belgeç"
"tema" yerine "izlek"
"amblem" yerine "belirtke"

Bu kullanımlarıñ eñ yéñisi bilgisayar'dan 10 yıl soñra öñerilmiş, yaşıt sayılırlar o yüzden. Yukarıdaki toplantıda "yéñi" dérken gerçekten yépyéñi tutanlardan söz édiyoruz, 10-15 yıllık gibi...

[hskizilcik]

"script dil" yerine "betik dili"
"konstraktivzim" (Constructivism) yerine "yapılandırmacılık"
"rölativite" veya "izafiyet" yerine "görelilik"
"kondansatör" yerine "sığaç" (2012 yılındaki fizik müfredatında bu şekilde kullanıldı.)
"paradigma" yerine "değerlem"
"faks" yerine "belgeç"
"tema" yerine "izlek"
"amblem" yerine "belirtke"

Bu kullanımlarıñ eñ yéñisi bilgisayar'dan 10 yıl soñra öñerilmiş, yaşıt sayılırlar o yüzden. Yukarıdaki toplantıda "yéñi" dérken gerçekten yépyéñi tutanlardan söz édiyoruz, 10-15 yıllık gibi...

Önemli olan yeni önerilmesi mi, yakın zamanda tutması mı? Dediğim gibi, "sığaç" sözü 2012 yılında fizik müfredatında kullanıldıktan sonra yayıldı. Değerlem sözünü türeten benim. Birkaç yazımda kullandım. Ardından kullananlar oldu. Yani eski değil. Benden önce, benden habersiz türeten varsa, onu bilemem. Diğerleri konusunda haklı olabilirsin.

[Oktay D.]

sığaç benim kuşağımdan öñceki ÖYS dönemindeki bétiklerde de vardı. Değerlem'i tutmuş olarak düşünmedim, géñeliñ bildiği sözcükleri "tutmuş" olarak niteliyorum.

[TürkçeSözlük78]

Değerlemi ilk kez duyuyorum. Paradigma yerine genellikle örneksem sözcüğünün kullanılıyor, değerlem tutmuş bir sözcük değil. Tutmuş sözcüğü bence şöyle tanımlamalıyız: yoldan geçen rastgele bir insanın bile bildiği veyâ belirli bir akademik alanda bütün akademisyenlerin bildiği bir sözcük.

[Oktay D.]

Şöyle daha nokta atışı olacaktır:

İlgili olduğu alañda herkesçe bilinen sözcükler, tutmuş olarak tanımlanır

Örneğin, internet teknolojisiyle içli dışlı olan kitlede özçekim herkesçe biliniyor, o yüzden tutmuş oluyor. Bilgisayarcılar arasında bétik herkesçe bilindiği için tutmuş oluyor. Gibi...

[hskizilcik]

Tutmuş ne demek anlaştık diyelim. Ancak bence burada şuna da karar vermek gerek: Yeni ne demek? Yineliyorum: Yakın zamanda türetilmiş/ortaya atılmış mı olmalı, yakın zamanda tutmuş mu olmalı? Biliyorsunuz ki dil zamanla oturan bir şeydir. Öyle hemencecik tutan sözcük yok denecek kadar azdır. Son 10-15 yılda türetilmiş ve tutmuş sözcük ararsak elimizde pek bir şey kalmaz. Ancak son zamanlarda tutmuş olan, ancak önceden türetilmiş olanları da katarsak, o zaman doğru dürüst bir liste yapabiliriz. Bunda uzlaşmak gerek önce.

[Gökbey]

Bu başlığıñ açılmasında ana istek, özleştirme çalışmalarınıñ başarılı soñuçlar elde éttiğini görmek ve göstermek idi. Doğru bir iş gördüğümüzü dayanaklarla karşımızdakine bildirmek, karşıdaşımız kanmayacak olsa bile tartışmada éşit düzeyde olmak adına da böylesi bir der(le)me işine gérek duyuldu. Başlık altındaki yazışmalardan da şu kanıya vardım: İki ayrı öbekte sözcük derilmeli. Böylece "eski tutmuşlar" ile "yéñi tutmuşlar" diye iki ayrı öbekte özleştirilmiş sözcükleri yığabiliriz.

İki ayrı dönemi de ilk usuma gelen 12 Eylül 1980 darbesiyle bélirleyebiliriz. Bélki de bu günay (tarih), Türk Dil Kurumunuñ kuruluş ilkelerinden çıkarıldığı gün olabilir. Bu ince ayrıntı bir yana dursun, 1980 diye géñel géçer bir yıl bélirlenmiş olursa 80 öñcesi tutunan sözcükleri "eski tutunanlar", 80 soñrasına da "yéñi tutunanlar" adı vérilebilir.

[hskizilcik]

Bu başlığıñ açılmasında ana istek, özleştirme çalışmalarınıñ başarılı soñuçlar elde éttiğini görmek ve göstermek idi. Doğru bir iş gördüğümüzü dayanaklarla karşımızdakine bildirmek, karşıdaşımız kanmayacak olsa bile tartışmada éşit düzeyde olmak adına da böylesi bir der(le)me işine gérek duyuldu. Başlık altındaki yazışmalardan da şu kanıya vardım: İki ayrı öbekte sözcük derilmeli. Böylece "eski tutmuşlar" ile "yéñi tutmuşlar" diye iki ayrı öbekte özleştirilmiş sözcükleri yığabiliriz.

İki ayrı dönemi de ilk usuma gelen 12 Eylül 1980 darbesiyle bélirleyebiliriz. Bélki de bu günay (tarih), Türk Dil Kurumunuñ kuruluş ilkelerinden çıkarıldığı gün olabilir. Bu ince ayrıntı bir yana dursun, 1980 diye géñel géçer bir yıl bélirlenmiş olursa 80 öñcesi tutunan sözcükleri "eski tutunanlar", 80 soñrasına da "yéñi tutunanlar" adı vérilebilir.

Bu amaç doğrultusunda İlyas Göz'ün yayınladığı istatistikler çok işe yarar şeyler. Bu istatistiklerden ben de Özleştirme Kılavuzu betiğimde söz ettim, Doğan Aksan da Türkçenin Bağımsızlık Savaşımı betiğinde söz etmiş. Ben de ondan haberdar olmuştum zaten. Bu istatistikler, sözlerin yabancı olanları ile özleşmiş karşılıklarının geçmişten bugüne, yıllara göre çeşitli gazeteler başta olmak üzere basında kullanım oranlarının analizleri var. Bunlar bile başlı başına özleştirme çalışmalarının başarısını ortaya koymaya yeter bence.

Diğer yandan feza = uzay gibi geçmişte çok kullanılıp bugün neredeyse yok olmuş yabancı karşılıklar ve yerini almış Türkçelerinin listelenmesi de yararlı olacaktır. Bu bağlamda sana katılıyorum. Yalnızca yenilerle yetinirsek zayıf kalır.

[Oktay D.]

İki öbege ayırma düşüncesi usa yatkın. Benim bu başlıktaki géreksinimden añlamış olduğum sözcüğüñ eski veya yéñi türetilmiş olmasından bağımsız olarak ne zaman tuttuğuydu.

Bu arada 1980 çok keskin bir tarih olabilir, çünkü 1980'de değişen düzeniñ étkilerini 90'larda anca görür hâle geldik. Her ne déñli TDK'nıñ statüsü veya yapısı değişmiş olsa da öñceden orada olan insanlar aynı nitelikte katkıları bir 10 yıl daha vérebildiler. Bir de o sıralar yéñi kavram girişi çok hızlı değişmezken birden 90'larıñ başında internetiñ gelmesiyle ve Türkiye'de özel televizyonlarıñ ortaya çıkmasıyla üstel bir değişim yaşanmaya başlandı.

O yüzden öñerim ya 1990 ve soñrası olsun ya da sosyal medyanıñ cep telefonlarına inmeye başladığı 2010 ve soñrası olsun. Özellikle ikinci seçenek bugünkü kuşaklarıñ doğrudan tanık olduğu bir zaman aralığı. 2010 öñcesinde Türkçesini kullanmazken artık bugün kullandığı özleşmiş sözcükleri hedef almak çok daha étkili olacaktır.

[hskizilcik]

Bu durumda bolca bilişim terimi göreceğiz buralarda sanırım. Çünkü en çok değişim o alanda oldu. Bir iki örnek geliyor bile aklıma:

Update: Güncelleme
Upgrade: Yükseltme
LAN: Yerel ağ
Domain: Alan adı
laptop: dizüstü

Tutmuş sayılmaz ama tutma yolunda gidiyor:
site: yerlik
ana sayfa: ana bet

Bir de hatalı özleştirilmeye çalışılanlar var. Çünkü Türkçe yerine, yabancı sözcük veya ek kullarak özleştirmeye çalıştılar. Örneğin, "dokunmatik", "akıllı" (smart), "hafıza kartı", "cep telefonu", vb. gibi.