+dAş/+tAş mı yoksa +daş/+taş mı?

[Toygun]

Ağızlarda denkteş, evdeş, işteş(dost), yerdeş, tekdeş, Tarama sözlüğünde emikdeş(emikdaş hâli de var) sözcükleri var. Kanımca -deş de doğru, -daş da ama elbette uzmanı değilim konunun... Bu arada sanal ortamda bu ekle ilgili bir makâle bulamadım.

[M.calli]

çok ilginç bir konuymuş bu ekin kullanımı gösteren en eski kaynaklarda nasıl ? ekler sanırım süreç içersin de ünlü uyumlarını sağlıyorlar gibi geldi bana buradaki -imiş örneğini görünce

[Toygun]

Zeynep KORKMAZ (2003), Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi), Ankara, TDK Yayınları, s.46.

[Oktay D.]

Hah işte o Eski Türkçe örnekleri vérmeyip bugünküleri vérmekle iyi étmemiş. Eski Türkçe ince sıralı örnekler nedir? Bulamadık. Bir yandan Talat Tekin -deş biçimi yoktur diyor bir yandan Zeynep Korkmaz Eski Türkçeden béri var diyor. ikisi de bu savlarını destekleyen açıklamaları yapmamış.

[Kızıltürk]

Talip Yıldırım'ın bir yazısında:

''Yeni Uygur Türkçesinde ekin sadece +daş şekli görülür, bu
nedenle ek ünlü ve ünsüz uyumu dışındadır.Türkçede eskiden
berikullanılan bu ek, Çağatay Türkçesinde +daş,+deş, taş, Özbek
Türkçesinde +daş,+deş, +taş, +teş şeklindedir. Başlıca fonksiyonları
eşlik, ortaklık ve mensubiyet, bağlılık ifade eden isimler yapmaktır...'' demektedir.^{[Yıldırım,2001]} Yani Uygur Türkçesi,Özbek Türkçesi ve Çağatay Türkçesinde bu ek kullanılıyormuş.

A.Von Gebain'e göre bu ek +dA 'bulunma durum eki' ile eş sözcüğünün birleşimidir.^{[Gebain,1981]}

Clauson'a göre bu ek, ''Bulunma hali ekiyle eş kelimesinin kaynaşmasıyla oluşmuş bir ek olduğu kabul edilir.''^{[Clauson,2007]}

Talat Tekin, Orhun Türkçesi adlı betiğinde bu ekten örnek olarak kadaş ma kagadaş [kādaş] 'yakın akraba' sözcüğünü gösterir.^[Tekin,2003] [1]

Sonuç olarak bu +dAş eki +dA 'bulunma durum eki' ma eş sözcüğünün birleşiminden oluştuğunu söylemek doğrudur.Eski Türkçe Kadaş ve kagadaş sözcükleri buna örnektir.

Dipçe:

[1]= kadaş sözcüğü Uyuk-Turan Yazıtında geçmektedir.Kagadaş sözcüğü ise Hemçik-Çırgakı Yazıtında geçmektedir.

[Oktay D.]

+dA ile éş bileşimi olsaydı, ünlü uyumuna uyardı. Bence bu açıklama sırf añlama bakarak yapılmış yüzeysel bir kökenleme. Ben artık ekiñ başka bir sözcük olabileceğini düşünüyorum, diğer türlü açıklamalar eksik kalıyor.

This post was deleted by Kızıltürk on 04 Şub 2015, 01:11.

[Kızıltürk]

+dAş 'birliktelik/ortaklık' eki,

Tek seslemli adlara gelip geçişli eylem yapan +dA ekine Türkçe'de ortaklaşalık/karşılıklılık eki olan -ş-[asli biçimi -ç- dir.]_[1] gelmiş olabilir.

YT.ündeş 'aynı ses veren/yapan' < MK.ünde- 'ses yapmak,çağırmak' < *ǖn 'ses'

Bundan yola çıkarak;

ET.kadaş 'akraba,kardeş' < *kada- '(?)akraba olmak,akraba yapmak' < *kā 'akraba,aile'
böyle bir kurgu oluşturabiliriz.

Bu düşüncem kesin olarak 'doğru' değildir.Sadece varsayımdan ibarettir.

Dipçe:

_{[1]=Talat Tekin, "Türkçe /ş/, Çuvaşça /ś/, Moğolca /ç/", Makaleler 1: Altayistik, Ankara, 2013, bet 199}

[M.calli]

kardeş sözcüğü karındaş tan evrilme değil miydi?

[Toygun]

+dA ile éş bileşimi olsaydı, ünlü uyumuna uyardı. Bence bu açıklama sırf añlama bakarak yapılmış yüzeysel bir kökenleme. Ben artık ekiñ başka bir sözcük olabileceğini düşünüyorum, diğer türlü açıklamalar eksik kalıyor.

-deş olarak kullanımına 17. yüzyıldan ilişkin bir örnek buldum.

Aġyār ile seyrāna gidüp ol büt-i mehveş
Cem‘ oldı yine meclise bir nice büzükdeş

NEV‘Î-ZÂDE ATÂYÎ’NİN HEZLİYÂT’I (24. sayfadan)

[Oktay D.]

62. beyite bakınca ünlü uyumuna göre uyak yapmadığı görülüyor. 17.yy Osmanlı yazısında +deş/+daş ayrımı yapabilecek bir şey bulunmuyor. O yüzden orada +daş olduğundan kuşkuluyum.

[bilimdan]

Özbek Türkçesinde +daş,+deş, +taş, +teş şeklindedir.

Özbek Türkçesinde dosh şeklinde tek şekillidir: Vatandosh /vätändåş/, yo'ldosh /yoldåş/.

[Oktay D.]

Vatan ve yol zaten kalıñ ünlülü sözcükler (Arapça watan sözcüğüneki t kalıñdır). Özbekçede, örneğin meslektaş gibi ince sıralı sözcüğe kalıñ ünlülü +dAş gelmiş mi hiç?

[bilimdan]

Vatan ve yol zaten kalıñ ünlülü sözcükler (Arapça watan sözcüğüneki t kalıñdır). Özbekçede, örneğin meslektaş gibi ince sıralı sözcüğe kalıñ ünlülü +dAş gelmiş mi hiç?

Özbek Türkçesinde vatan kelimesi ince ünlülü telaffuz edilir (Azerbaycan Türkçesindeki vətən gibi) ancak Özbekistan'da a / ä telaffuzu bölgeden bölgeye değişiklik gösterebiliyor. Bu bakımdan bir başka örnek verilebilir: tengdosh.

[Oktay D.]

[...]Bu bakımdan bir başka örnek verilebilir: tengdosh.

Démek bizdeki gibi: dénktaş. Ben bunuñ kurallı olduğunu düşünüyorum, başka Türkçelere de bakmalı. Sağ oluñ.