hoca/koca söz irdelemesi

[Gökbey]

Sevan Nişanyan bu iki sözün kökenini de yad olarak vermiş...

koca  Tü? [TS xiii]  yaşlı ve ulu kişi; [TS xiv xiv]  yaşlı erkek  
———————
• Eski bir Doğu İran dilinden alıntı olasılığı yüksektir. Eş anlamlı olan Fa χwāca ve χodā (efendi, ulu kişi) biçimlerine karşılık olarak Oğuz lehçelerinde koca/koda ve kocaman/kodaman sözcüklerine rastlanır. Karş. hoca, hüda.

hoca [Yus, DK xiv] hoca/hace bir saygı hitabı   ~ Fa χwāca efendi, ağa, ulu ve saygıdeğer kimse, evin büyüğü, mal sahibi
———————
• Karş. koca.

Oysa say iki sözcüğümüzde öz dillendir.
Her iki sözcüğün kökeni de aynıdır.
Saygılı, bilge kişi añlamındadırlar.

Saygılı, bilge kişi añlamının "koca/eş" añlamına dönüşmesini şöyle açıklayabilirim;
Eski Türkçe "prenses" anlamına gelen "eşi" sözcüğü vardır. Kadınına değer veren her Türk erkeği, kendi kadınına "prensesim" añlamında "eşim" demeye başladı; soñrasında da "eşi" sözcüğü sıradan bir sözcük durumuna geldi.

Bu konu hakkında bir söylence daha vardır;
Ceñiz Han, yanındakilere seslenmiş : "Ben sizin hanınızım, oysa benim de hanım vardır." diyerek eşini göstermiş : "İşte bu da benim hanım..."
Soñrasında da her erkek, kadını için "hanım" demeye başlamış.

Aynı us yürütüm ile her kadın da, erkeğini saygıdeğer olarak gördüğünden "bu da benim kocam" diyegelmiştir.

[Bi50likdaha]

Güncelleme gerek

Bence Koca anlam olarak Hoca'ya benzemiş zaman içinde.
Koca-mak eylemi ile ilintilidir muhakkak.

[Temirbek]

Bence koca "ulu kişi 2. yaşlı ve ulu kişi" sözü Türkçe kökenli olmalıdır, çünkü Türkçede koca- "yaşlanmak" kılımı var, ad olan sıva ile kılım olan sıva-, ad olan eski ile kılım olan eski- gibi bir durum söz konusu olabilir.

Öte yandan koca ve buradan dönüşme > hoca sözünüñ de tıpkı Alevi kültüründeki pîr "yaşlı 2. yaşlı ve ulu kişi" (Farsça) sözü gibi bir añlamı vardır. Eski bir Türk adı olan ve Kocaeli'ne adını veren kişiniñ adı olan Baykoca "kutsal hoca, mübârek pîr". Türkçe bay sözünüñ "zengin" añlamı olduğu gibi ikinci añlamı da "kutsal, mukaddes, mübarek"tir; Bayülgen "kutsal Ülgen", Bayterek "kutsal kavak", Baybars "kutsal pars", Baykut "kutsal baht" vb.

[toorku]

eğer koca farsçaysa karı-koca (kucaklamaktan ya da kucaktan gelmiyorsa tabii) ilişkisini nasıl ayıklarız ayrıca arkadaşlar diğer kökleri de belirtmiş



bence iki farklı kökenden gelen sözcüklerin benzeşmesi sonra karşılıklı olarak kullanılması sözkonusu

ayrıca kocaman diye bir abartmamız var diğer taraftan hocaman yada hudaman diye bir şey kullanıyoruz yani kocanın sıfat olarak kullanılmasının yanında birden fazla anlamda kullanılan bir söz

nişanyan kasıtlı olarak diğer anlamlarını vermemiş anladığım kadarıyla

[Oktay D.]

kucak sözcüğü kūçak biçiminden, o da kūça- "sevişmek" ve soñunda o da kūç "kucak" sözcüğünden gelir. Añlam olarak koca ile hiçbir ilgisi yoktur.

karı "yaşlı" ve karı- "yaşlanmak" sözcükleri ile koca "yaşlı" ve koca- "yaşlanmak" sözcükleri aşırı beñzer bir añlam ilişkisine sahip. Ancak karı sözcüğü Eski Türkçede varken koca sözcüğü çok eskilere gitmez ve yalñızca Oğuzcada -c- ile görülür. Türkçe olduğunu görmek için -ç- içeren eski biçimlerini bulmak gérekirdi.

Bu arada kocaman sözcüğündeki +mAn eki "gibi" añlamı katan bir ektir, "koca gibi, büyük gibi".

[ulduzéver]

Koca ile hoca başka kökten gelmiş olmalı. Koca hocadan dönüşmüş olsaydı koca- diye bir eylem olamazdı. Bence Eski Türkçede koça- diye bir eylem olmalı yani olmazsa bugünkü kocamak eylemi havada kalır. koca ise koça- + +Iğ › koçağ › kocağ › koca diye kökenlenebilir ve Kocaman koça- + +man fail adı yapıcı ekiyle türetilmiş olsa gerek.
Bu arada hudaman farsça xuda + mân benzerlik ekiyle türetilmiş olmalı ve hocaman ve kocaman ile ilgisi olamaz (hudaman: huda/tanrı gibi). Hocaman ise = farsça xâce + mân benzerlik eki.
Sonuçta bu üç sözcüğün birbirleriyle ilgisi yoktur bence

[Oğuzosis]

Eski Türkçede "koç-" fiili yok mudur? Anlamı da "kucaklamak"tır. Gerçi bu işi içinden daha da çıkılmaz bir hale getiriyor .

[toorku]

benim anlamlandıramadığım iş hocanın neden kocaya dönmüş olması eğer böyle bir dönüşüm olduysa bir de hocanın çok fazla kullanımı da söz konusu ama benzer ya da ilişkili denecek konularda kullanılıyor aynı sorun koca için de mevcut nitekim koca-eş koca-sıfat koca-eylem vb gibi bir sürü sesteş kullanımlar var

başpka benzer dönüşüm örneklemeleri var mıdır

gerçi bu mesele maymunla insanın aynı anda aynı çağda varolabilmesi gibi bir mesele olabilir (eğer insan maymundan geldiiyse neden bütün maymunlar insan değil gibi abesi iştiğal mantık sorusuna dayanarak)

[Oktay D.]

Evet, koç- eylemi vardır ancak işi karıştırmaz pek çünkü -ç ile biten adlar ve -ç- ile biten eylemler Türkçede bulunur, ikisi ayrı eklerdir. Örneğin köç- "göçmek" ile köç "göç" veya āç- "acıkmak" ile āç "aç" gibi. Bu durumda *koç "olgun?, yaşlı?" sözcüğünden koça- olabilir.

hoca kocaya dönüşmemiş, aynı sözcük bir koldan hoca bir koldan koca olmuş diyebiliriz. İnsan ile maymun örneği bu duruma doğru örnek bence de

[birtancazin]

Koçmak sözü gerek yerel eski anadolu türkmen ağızlarında, gerekse eski türkistan türkçesinde,

Sevgiyle sarılmak / cinsel ilişkiye girmek anlamlarıyla birlikte kullanılmıştır ve erkek eşeyine yönelik bir eylemdir.
Zevc anlamındaki koca sözü bu erkeksellik bağı ve anlamlarıyla birlikte türer.

Karımak, olgunlaşmak anlamında olup eşeysiz biçimde kullanılırken daha sonra kadın eşeyine yönelik gelişim göstermiştir. Bu doğrultuda da zevce anlamını üstlenmiştir, eski türkçede zevce anlamında yutuz sözü vardır.

Göktürkler döneminde karı kocanın her birine şimdiki gibi eş denilmekteydi.

Yine cinsel ilişki, sejs anlamında karınmak eyleminin de kullanıldığı görülür sanırım eski dönemin argo sözlerinden olmalı ve erkeğin kadına karşı eylemini aytmakta olmalıdır o nedenle kaba bir söz olmasından ötürü yazılı dile aktarılamamıştır.

Bence anlamsal karışıklar ya da daha eski dönemlerde ayrı kökten gelip bir anlamsal yakınlık nedeniyle bir karışıklık ortaya çıkmış olabilir.

Kocamak koçmak ile değil de yine erkek, olgun erkek, adam anlamına gelen ve günümüzdeki hayvan adı olan koç sözüyle kökteş olmalıdır. (anadoluda koçurmak/koçumak:kızı evlendirmek) örneği gibi...

Kocamak bu anlamda koç_a ile ilgili olmalı vr koçmak ile anlamsal bir karışıklık söz konusu olmalıdır.

[Furkan Yıldırım]

Sevan Nişanyan bu iki sözün kökenini de yad olarak vermiş...

Kendisi bir güncelleme yapmış añlaşılan. Şu an sitesinde kocanıñ Eski Türkçe olduğunu, hocanıñ ise Orta Türkçe döneminde Farsçaya geçtiğini yazmış.

KOCA:
Tarihçe (tespit edilen en eski Türkçe kaynak ve diğer örnekler)
Orta Türkçe: "ihtiyar" [ Edib Ahmed, Atebet-ül Hakayık, 1250 (1444) yılından önce]
yigit koca bolur yaŋı eskirür [genç yaşlanır yeni eskir]
Türkiye Türkçesi: "... zevc" [ Meninski, Thesaurus, 1680]
ḳoca: Senex, vetus [yaşlı adam]. Item maritus [ayrıca, zevc] (...) kocaya varmak [evlenmek] (...) koca karı [yaşlı kadın] (...) koca yemiş vel yemişi: Arbutus.
Türkiye Türkçesi: kocayemiş "dağ çileği, arbutus" [ Evliya Çelebi, Seyahatname, 1683 yılından önce]
iki tarafları kocayemiş ağacları ve defne ağacları
Köken
Eski Türkçe koca- "yaşlanmak" sözcüğünden türetilmiştir.
Ek açıklama
Türkçe kaynaklı olan koca / χoca ile Farsça kaynaklı χodā "efendi, ulu kişi" sözcükleri, 12. yy'dan itibaren Acem ve Türk dil alanlarında eşdeğer olarak kullanılmıştır. Karş. kocaman, kodaman.

HOCA:
Tarihçe (tespit edilen en eski Türkçe kaynak ve diğer örnekler)
[ Gülşehri, Mantıku't-Tayr, 1317]
satun alup satmağa çün bulaşır / assısın ol χoca ile üleşir
Köken
(NOT: Farsça χʷāca veya χoca خواجه
"yaşlı kimse, ihtiyar, bir saygı hitabı" sözcüğü ile eş kökenlidir. ) Farsça sözcük Orta Türkçe aynı anlama gelen koca sözcüğünden evrilmiştir.
Daha fazla bilgi için koca maddesine bakınız.
Ek açıklama
13. yy'dan itibaren Acem ve Türk ülkelerinde yaygınlık kazanan saygı deyimidir. Aslı Türkçedir. • Sözcüğün Farsça yazımından türetilen hāce خواجه biçimi özentidir.

Türk Dil Kurumu da Türkçeden Farsçaya geçmiş bazı sözcükleri Farsça diye yazıyor. Belki öñce Farsçaya soñra Farsçadan Türkçeye géçmiştir. Bu öye dek hocayı Farsça sanıyordum.
Kuşkulandığım üstad gibi başka sözcüklerde var, bildiğimiz üst+ad mı acaba? Şuan Farsça diye biliniyor ancak bulunan (değme sözcük için) köken açıklamalarını ekleyelim arkadaşlar.