Zaman ile ilgili sözcükler.

[Bi50likdaha]

Türkçemiz kendi özünden gelen sözcükler bakımından bu konuda çok yoksul bırakılmış , Türkçe kökenli bir sözcük bulması pek zor zaman bildiren sözcükler konu olunda.
Okuduğum , önüme geldiğinde not aldığım sözcükleri ve anlamlarını paylaşayım. Yanlış eksik varsa düzeltelim.
Fazla bilgiden zarar gelmez kanısındayım 

öd : Zaman olarak geçmekte eski dilde.
Aynı zamanda  (Gök)Türk yazıtlarında "Öd Tengri" geçmekte , her kültürde var olan zamanın beyi,efendisi olan bir Tanrı olması pek ala mümkündür.
"ödtngri:ysr:kisioglı:kop:ölgli:törms"  şu iki anlama geliyor sanırım
"öd tengri aysar kişi oğlı kop ölgeli törimiş."  ve "öd tengri yaşar kişi oğlı kop ölgeli törümiş."

öy: En kısa süre için kullanılan sözcük yani "an"
-o öy dona kaldım

oht : Bu sözcük belirli bir işe ayrılmış belirli zamandır yani "vakit"
-namaz ohtu geldi.

tidin :zaman yada saat anlamındaki söz büyük olasılıkla saat anlamında , zamanı ölçen alet değil gösterdiği değere karşılık gelir.
"doğum tidini" "şu tidinde şurada ol" gibi.

teb : Bu kavram dilimizde tamamen yok olmuş ,  tarih anlamında ama "date" anlamındaki tarih anlamında.
Ay gün yıl bildiren söz.
-doğum tebimi hatırlamıyorum.

çağ : devir , yüzyıl anlamına gelen söz , sanırım Moğolcadan alıntı ve ya ortak.

olkun : Geçmiş anlamında ama tarih olan belgeli olarak anlatılan yazılı geçmiş anlamına gelmekte.
-Olkunun bilmeyen , geleceğini bilemez gibi yanlış bir örnek vereyim anladınız işte .

süre : bunu da açıklamaya gerek yok.

[Temirbek]

Eski Türkçe öd "zaman, vakit 2. saat" sözcüğü günümüze *öy biçiminde uyarlanır, doğrudur. Bu kökten gelen ödün "belli bir zaman" sözcüğü bugün öğün biçiminde kullanılıyor ancak *öyün olarak kullanılması daha doğru olur. Aynı şekilde öğle sözcüğü de *öyle/*öylen olarak kullanılmalıdır. Yine Eski Türkçe ödlek "felek" sözcüğü de günümüze *öylek olarak uyarlanabilir.


Belli bir dönemden bahsediyorsak çağ kullanılmalıdır, İngilizce age gibi. Bir de öbür Türk Dillerinde "zaman" añlamıyla da kullanılan ancak bizim yalñızca "kere, defa" añlamında kullandığımız kez sözcüğümüz vardır. Bu sözcük tıpkı İngilizce time sözcüğünüñ işlevine iyedir. İngilizcede nasıl ki "tree times", "four times" deniyorsa, bizdeki kullanımı bu añlamdadır "üç kez", "dört kez". Ancak sözcüğüñ "zaman" añlamı da vardır. Örneğin Özbekçede yaşlik kezleri "gençlik zamanları", Kırgızca kezi kelgende "zamanı geldiğinde" gibi kullanımlar vardır. Bizler de zaten kullanmakta olduğumuz bu sözcüğümüzüñ "eksik bırakılan" añlamını da kullanabiliriz.

Arapça kökenli an "eñ kısa süre birimi" için de imdi "şu anda" sözcüğümüzden esinle *im "an, eñ kısa süre birimi" kullanılabilir. Önerilerimi topluca verirsem;

*im "an, eñ kısa süre" < imdi "şu anda", şimdi "tam şu anda" (< ETü uş imdi)
*kez "zaman 2. defa, kere" (İng. time karşılığı)
*çağ "belli bir dönem, devir" (İng. age karşılığı)
*öy "zaman 2. saat"
*öyün "belli bir zaman"
*öylen "öğle vakti"
*öylek "felek, zaman, kader, talih 2. uzun zaman birimi"

[Bi50likdaha]

Büyükbabalarımın kurduğu köyün adı "öğlebeli" o nedemek diye soruyorlardı sürekli o geldi aklıma  .
Temel kavramları aldım. "ödün , öğün=öyün , kez , ken , iken , -leyin(bunun kökeni ne cidden merak ediyorum).
Şimdiki dilimizde "ödlek" in tırsak ,korkak anlamına gelmesi neden merak ediyorum aslında.

Çağ aynen tam olarak "age" in karşılığı. Iron Age , Demir Çağı gibi.
"kez" konusu bence daha açık olmalı , biz kez'i tekrarlanan zaman anlamında kullanıyoruz , açıkçası time sözcüğünü farklı olarak karşılayabilecek iki farklı sözcüğümüz olabilmekte .
"üç kez" "dört kez" gayet doğru çünkü tekrarlı , fakat diğer Türk dillerindeki kezi kulanmamız yanlış olur bence , çünkü kendi dilimizde böyle bir kullanımı yok ne yazık ki .

"imdi " yi daha önce hiç öyle düşünmemiştim , beni aydınlattınız sağ olun .

Bir de "oğur" diye bir sözcüğümüz var fakat ben bunun anlamını tam olarak idrak edemedim. Düz olarak zamandan biraz daha farklı bir nenmiş gibi duruyor.
Ayrıca hour ve oğur kelimelerindeki sessel benzerlikte bana alıntı olabileceğini çağrıştırıyor.

[Oktay D.]

ödlek özünde ödleg biçimindedir, Arap yazılı Türkçe yapıtlarda geçtiği için soñ sesiñ /g/ mi /k/ mi olduğu añlaşılmamış ve bu nédenle yañlış okunmuştur. Kaşgârlı'da Oğuzlarıñ bu sözcüğü "zaman" añlamında kullandıkları bélirtilmiştir. Sözcüğüñ bugünkü Türkçemizdeki biçimi öğle sözcüğüdür ^{[1] Oğuzcada soñ ses /g/ geñellikle yiter. Bu sözcükle ayni yapida olan kıšlag ile yaylag bugün kıšla ile yayla olmustur.} . Nitekim Temirbek'e bu konuda katılıyorum: öyle/öylen/öyleyin olarak yazmalıyız.

oğur sözcüğü, daha çok oluşum (incidence) añlamlıdır. Démek istediğim, bir olayıñ oluşma ânı gibi bir añlamdadır. Nitekim, sözcüğüñ geldiği oğ- eylemi de "oluşmak, doğmak, denk gelmek" añlamlarına gelir [2] Bu eylemden türeyen: ogul . Bu sözcük bugün ayrıca uğur "şans" olarak da kullanımdadır.

ké̄z sözcüğü güzel bir sözcüktür. Bence biz de diğer Türkler gibi bu sözcüğü "zaman" añlamıyla kullanmalıyız. Nitekim kök de "zaman" ile ilgilidir: Ana Türkçe *ké̄- "(zaman) sürmek" eyleminden ké̄ç "géç, érken karşıtı", ké̄çe "géce", ké̄çik- "gecikmek", ké̄zin "kéz, defâ" sözcükleri türemiştir.

şimdi sözcüğü, Temirbek'iñ de dédiği gibi, uş imdi biçiminden gelir. imdi sözcüğü ise Eski Türkçe emti/amtı "(zarf) ân" sözcüğünden, em/am "ân" sözcüğüne zarf yapıcı +ti eki gelerek türemiştir (edgüti "iyice", tüketi "tümüyle", katıgtı "katıca, iyice, sıkıca"). Bu yüzden bugünkü Türkçede im "ân" sözcüğünü kullanmak çok arka çıktığım bir düşüncedir. Ayrıca imdi sözcüğünüñ günümüz yazarlarınca sık sık kullanıldığına vurgu yaparım.

"Kendisini değme kéz her zaman çalışır görürüm."
" Çoğu kéz Çogu zaman kendimi çok sağlıklı görüyorum."
" Öyümü Zamanımı saña ayıramam, yapacak işlerim var."
"Bir çağ zaman gelecek, kişioğlu birey istencine dayalı tek bir toplum olacaktır."
"Görelilik kuramına göre doğada oğur zaman ile uzay birbirinden ayrıştırılamayacak bir yapıdadır."
"Buraya geldiğiñ im ân , né olursa olsun, beni aramalısın."
"Buraya gelir gelmez geldigiñ ân , né olursa olsun, beni aramalısın."
"Bir imlik ânlik bir dalgınlık, araca arkadan çarpmama néden oldu."
" Öyü Zamani eñ iyi geçirmemi sağlayanıñ müzik olduğunu söylediğimde ikimiziñ de ilk yaptığı néydi dérsin?"
"Seniñle konuşurken aynı imde ayni ânda başkasını diñleyemem."

[Bi50likdaha]

[

Hocam yalnız bu sözcükler arasındaki ufak anlamsal farklarına göre kesin çizgiler ile ayırsak hangi sözcüğün tam olarak nerede kullanılacağına dair kesin bir bilgimiz olsa çok daha iyi olmaz mı?
Bu konu üzerinde yapabileceğiniz bir çalışma olabilir mi , bizi daha net bilgilendirmek amacıyla.
Şöyle bir kaç sayfa bir bilgi , sözcük , kökeni tam olarak neye karşıt geldiği ve hangi sözcük öbeğinde kullanılmasının doğru oluğu ile ilgili.

[Oktay D.]

Bu konuda bir çalışma ve dérleme yapmak gerçekten iyi olur. Ben ya da başkası yapabilir. Konuya hâkim üyelerden de yazı bekleriz. Bakalım...

[M.calli]

derleme yapıldı mı ?

ödün sözcüğünün ödün vermekle aynı temelden mi çıkıyor yoksa başka köklerimi var ? ödlek bana kalırsa ödün veren kaçan gibi bir anlamdan oluşmuş olabilir

[Oktay D.]

derleme yapıldı mı ?

ödün sözcüğünün ödün vermekle aynı temelden mi çıkıyor yoksa başka köklerimi var ? ödlek bana kalırsa ödün veren kaçan gibi bir anlamdan oluşmuş olabilir

Eski biçimlerle yeñi biçimler farklıdır, bugünkü biçimle başka bir sözcüğün eski biçimi tesadüfen aynı olmuş.


ödün "taviz" sözcüğü Eski Türkçe ȫtün biçiminden gelirken öyün/öğün "vakit" sözcüğü Eski Türkçe ödün sözcüğünden gelir. Kısaca ilgisiz sözcüklerdir (hem biri uzun biri kısa ö içeriyor hem de eski biçiminde biri d biri t içeriyor).


Aynı biçimde ödlek "korkak" sözcüğü Eski Türkçede ȫtlek biçiminden geliyorken öyle/öğle "gün ortası vakti" sözcüğü Eski Türkçede ödleg biçiminden geliyor.


Kısaca sözcükleriñ eski biçimle yeni biçimi tesadüfen beñzeşmiş o kadar.

[iiilker99]

Bir kavramın karşılıklarını bulacaksak, o kavramla birlikte türevlerini de incelemeliyiz. Ben de bu düşünceyle kendi çapımda bir derleme yaptım.

Bu arada zamanla yazacaktım zaman yerine öy kullanıyım dedim "öyle" oldu.
Bu "öyle" sözcüğünün zamanla bir ilgisi var mı?

Kez (öy) ile ilgili kavramlar
Zaman, vakit -> Öy, kez
Öy sözcüğü Bi50likdaha adlı üyenin bize bildirdiği eski bir sözcüktür. Diriltmek isteriz. Kez ise günümüzde bir işin yapılma sayısını bildirirken kullanılır. Ancak bunu İngilizce'deki "time" anlamında kullanabiliriz. Örneğin, "two times", iki kez ; "old times", eski kezler olur.
Saat -> Öylük, kezlik (araç olan saat)
Bu sözcük için diriltme yolunu yeğlerdim ancak bulamadım. Ben de bu aracın kezi ölçtüğü gerekçesiyle bu sözcükleri önerdim. Çağrışım yapıyor, değil mi?
Dijital saat -> Sayıtsal öylük, kezlik
Dijital sözcüğü gerçeğinde "digital" dir. O da "digit" ten gelir ki "rakam" anlamındadır. Rakama da sayıt dersek sayıtsal olur.
Belli zaman, vakit -> Öyün
Bu çoktan kullanımda. Ancak yanlışça "öğün" diye yazıyorlar. Öy sözcüğünün dirilmesiyle bu sorun ortadan kalkar.
An -> İm
Kökenini anlamak için "şimdi" -> "imdi" -> "im" örneğini incelemeniz yeterli.
Tarih -> günay, teb
Günay yeni bir türetim olmasına karşın yavaş yavaş kullanılmaya başlamış. Teb sözcüğüne gelirsek, o da yine Bi50likdaha adlı üyemizin bildirdiği eski bir sözcük. Tutar mı bilmem.
Acele etmek -> İvmek
TDK'nın Güncel Türkçe Sözlüğünde var. Yavaş yavaş kullanılıyor.
Acele -> İvedi
İvmek kökünden.
Acil -> İvedili, engin
İvedili sözcüğünü anlamışsınızdır. Engin ise halk ağzında "acil" anlamına geliyormuş. Yaygınlaştırmakta yarar var.
Dakik, hızır -> Kezlek
Dakik ile hızır sözcüklerini kezini iyi kullanan anlamında düşünürsek kezlek sözcüğü uygundur diye düşünüyorum. Aynı mantıkla öylek sözcüğü de olabilir. Bu sözcükle ilgili kuşkularım yok değil. Önerilerilerinizi bekliyorum.
Her zaman -> Değme kez, değmeleyin
Hiçbir zaman -> Nen kez, nenleyin
Şurada tartışılmış. Ben de göçürdüm.

Kez Birimleri
Saat -> Tidin (araç değil birim)
Ölü bir sözcük. Diriltelim.
Dakika -> Tidincik
Tidinin saat olduğunu varsayarsak küçültme ekiyle dakikaya da bir karşılık bulmuş oluruz.
Saniye -> İm
İm sözcüğünü an anlamında kullandığımız gibi saniye birimi olarak da kullanalım diyorum. Doğrusu saniye de bir "an", demeli imdir.
Salise -> İmcik
Beğendiniz mi, usunuza yattı mı bilmem ancak dakikaya olan karşılığı türetirken kullanılan mantığın aynısı.
Devir -> Çağ
Çağ sözcüğü oldukça yaygın. Açıklamaya gerek duymuyorum.
Asır -> Yüzyıl
Bu da artık yaygın, iyi ki.
Hafta -> Yedigün
Usa yatkın, ayrıca yazışmalığın başka bir yerinde de görmüştüm.


Karalama aşamasındadır. Eleştirilerinizi alayım.

[Oktay D.]

Bu arada zamanla yazacaktım zaman yerine öy kullanıyım dedim "öyle" oldu.
Bu "öyle" sözcüğünün zamanla bir ilgisi var mı?

Bir önceki iletimi okursañız ...

[iiilker99]

Bir önceki iletimi okursañız ...

Onu demek istemedim. "Onun gibi, ona benzer" anlamındaki "öyle"yi demek istedim. Örneğin, "Ben öyle bir şey yapmam." tümcesindeki gibi. Bildiğiniz üzere bu tümce "Ben zamanla bir şey yapmam" ya da "Ben öğlen vakti bir şey yapmam." anlamlarına gelmiyor...

Bu arada imin andan başka anlamları da var, diriltirsek karışmasın:

im
isim
1. isim İşaret
2. Alamet

TDK Güncel Türkçe Sözlük

[Oktay D.]

Onu demek istemedim. "Onun gibi, ona benzer" anlamındaki "öyle"yi demek istedim. Örneğin, "Ben öyle bir şey yapmam." tümcesindeki gibi. Bildiğiniz üzere bu tümce "Ben zamanla bir şey yapmam" ya da "Ben öğlen vakti bir şey yapmam." anlamlarına gelmiyor...

Evet, o zaman añlamamışım, şimdi añladım öyle "o şekilde, onuñ gibi" sözcüğü Eski Oğuzca eyle sözcüğünden geliyor, o da *ey gibi bir sözcükten geliyor olmalı çünkü Eski Türkçenin N ağzında eyin "öylece" diye bir sözcük var. Bu sözcük yalñızca Oğuzcada bulunuyor: Azerbaycan Türkçesi elə "öyle". Türkiye Türkçesindeki /ö/ sesi /e/ sesiniñ /y/ étkisiyle yuvarlaklaşması soñucu olmuş. Kısaca öd > öy "zaman" ile ilgisi tabi ki yok.

Bu arada imin andan başka anlamları da var, diriltirsek karışmasın:TDK Güncel Türkçe Sözlük

o im ile öbür im ayrık sözcükler:

• şimdi "şu ân"
  < uş imdi "şu ân"
  < Eski Anadolu Türkçesi imdi ~ emdi "o ân; şimdi"
  < Eski Türkçe amtı ~ emti "o ân; şimdi"
  < Eski Türkçe am/dı "ân, şimdiki zaman"
  < Ana Türkçe *hama/ġta "şimdi"
  = Moğolca *hamaġta > imaġta~yamagt "şimdi; soñ zamanlarda"
  = Mançu-Tunguzca ama "ânında, zamanında" > amça- "yetişmek"
  
• im/üm "işâret"
  < Eski Türkçe im~ım "işâret"
  < Ana Türkçe *him "işâret"
  = Moğolca *hime > ime "işâret"
  = Mançu-Tunguzca *pime > him "işâret"

[bensay]

Benim usumda \"öyle, böyle\" sözcüklerinin \"o ile, bu ile\" sözcüklerinin birleşip kaynaşması yoluyla oluşmuş olduğu bilgisi var ancak bir kaynak, bir dayanak anımsamıyorum, tümüyle bir ilboy halk kökenlemesi de olabilir. Yerliktaş Oktay ilgili ses değişimlerinin olup olamayacağına ilişkin bir açıklama yapar bize diye umuyorum

[Oktay D.]

Benim usumda "öyle, böyle" sözcüklerinin "o ile, bu ile" sözcüklerinin birleşip kaynaşması yoluyla oluşmuş olduğu bilgisi var ancak bir kaynak, bir dayanak anımsamıyorum, tümüyle bir ilboy halk kökenlemesi de olabilir.

Gülensoy da bu kökenlemeyi önermiş ancak bu kökenlemeniñ doğru olmadığı DLT'de geçen eyle sözcüğünden añlaşılmaktadır.

böyle sözcüğü ise bu öyle < bu eyle biçiminden gelir, Azerbaycan Türkçesinda belə.


Eğer o ile biçiminden geliyor olsaydı, bugün onla veya oyla biçimini kullanıyor olmamız ayrıca Eski Anadolu Türkçesinde ol ile veya an ile biçimlerini bulmamız gerekirdi. Tersine hem Eski Anadolu Türkçesinde hem de bugünkü ağızlarıñ büyük çoğunluğunda éyle/éle ve béyle/béle biçimlerini görüyoruz.

[birtancazin_]

Salise. Ekirticik
saniye.ekirti
dakika.gecmik
saat.deyin
gun.gun
sabah.erte ve aydız
aksamustu. İngir
aksam.tün
gece. Gece
seher.tan
kusluk. Kusluk
ogle.ogle
ikindi.ikindi
yatsi.yatsi
gunduz.gunduz
hafta. Yedigun yedegi ve ayrak
ay.ay
yil sene. Yil
gecen yil. Bıldır
Gelecek yil. Söl
zaman. Öyür
devir. Çağ
an. Uğan
pzt. Gireği
salı. Geçeği
cars. Ortağı
prs.gideği
cuma. Toplağı
cmt. Dineği
pazar. Dereği
mevsim. Yöyen
bahar. Öney
sonbahar. Güz
ocak. Buygan.yeniay.toygar.çepim.susak.orak.derim.esim.ekim.kasim.aralik
Saat.dongel ve öydeç
Guncel. Guncel
evre.asama.basamak.sudur.surec.donem.yas
sure.sure
Hayat.dirim
ömür. Yaşam
Ati.gelecek
istikbal. Kin
mazi.gecmis
eski tarih.önre
sonra.sonra
tarih.dem
tarih. Oladı
kronometre. Süre sayacı
kez yolu yine gene hep sürekli demin once sonra simdi imdi......
takvim. Yim
yillik Andaç. .......