+dAş/+tAş mı yoksa +daş/+taş mı?

[bilimdan]

kazokutachi.png (11.96 KiB) 1669 kéz görüntülendi

[TürkçeSözlük78]

Bu ekin gönüldaş vb. sözcüklerde ünlü uyumuna uymaması gerçekten de çok saçma değil mi? Bence bu ek tüm türetimlerde ünlü uyumuna uymalıdır. Gelecekte yapacağımız türetimleri bu eki ünlü uyumuna uydurarak yapmalıyız. Türkçe'de (Türkiye Türkçesinden söz ediyorum) bulunan ünlü uyumu aşırı önemlidir. Göz ardı edilmesini taplamamalıyız bence.

[Oktay D.]

Bu ekiñ ünlü uyumuna uymamasınıñ bir nedeni olmalı. Örneğin -Xyor eki de ünlü uyumuna uymaz çünkü bu ek özünde Eski Türkçe yorı- (yürümek) eyleminiñ kurallı olarak birleştirilmesidir: gele yorurum > geliyorum. Eski Türkçede -miş geçmiş zaman eki de ünlü uyumuna uymaz, hep /i/ ile ulanır: bolmiş (olmuş), yaratmiş (yaratmış), gibi... +daş eki de Türkiye Türkçesinde de ünlü uyumuna uymuyor, o zaman yapay olarak uyduramayız.

Belki +daş eki de eskiden ayrık bir sözcükten geliyordur? Bunu şimdilik bilmiyoruz ancak eğer Türkçe içinde bu ek ünlü uyumuna uymuyorsa uymuyordur, -Xyor eki gibi.

[TürkçeSözlük78]

Sözcük türetirken ünlü uyumuna uyması konusunda ne yapacağız öyleyse?

[Oktay D.]

Atatürk > Atatürkçülük türetiminde ünlü uyumsuzluğu türevde de korunuyor ve bir sorun olmuyor, doğal geliyor. Bu durumda +daş ekinde de durum aynı olacak démektir.

[TürkçeSözlük78]

Bu arada önceden "köktaş" yazmışsınız örnek olarak da ben onu hep "kökteş" olarak gördüm, o ne olacak? Bu sözcüklerin ikişer tanesi çıkarsa sorun olmaz mı? Dediğim gibi kimi sözcükleri yadırgamasak da sorun çıkmaz mı? Gözümüze güzel görünen türetimi yeğlememiz yanlış olacaktır bence. Ayrıca "Atatürk" sözcüğü iki sözcüğün birleşimidir. O yüzden örneğinizle ne anlatmak istediğinizi anlamadım. Birleşik sözcüklerle yapılan türetmelerde tabii ki de bu durum olacaktır. O sözcüğü yadırgamamamızın nedeni uyuma uymayışı değil birleşik sözcük olmasıdır. "Atatürk" dediklerinde "ata" sözcüğünü de "Türk" sözcüğünü de biliyoruz ve anlıyoruz.

[Oktay D.]

... Ayrıca "Atatürk" sözcüğü iki sözcüğün birleşimidir. O yüzden örneğinizle ne anlatmak istediğinizi anlamadım. Birleşik sözcüklerle yapılan türetmelerde tabii ki de bu durum olacaktır. O sözcüğü yadırgamamamızın nedeni uyuma uymayışı değil birleşik sözcük olmasıdır. "Atatürk" dediklerinde "ata" sözcüğünü de "Türk" sözcüğünü de biliyoruz ve anlıyoruz.

Orada añlatmaya çalıştığım şey, eğer +daş eki ayrı bir sözcükten geliyorsa o zaman tıpkı Atatürk birleşiği veya -Xyor eki gibi ek aldığında da ünlü uyumunuñ dışında kalması gérektiğidir.

Bu arada önceden "köktaş" yazmışsınız örnek olarak da ben onu hep "kökteş" olarak gördüm, o ne olacak? Bu sözcüklerin ikişer tanesi çıkarsa sorun olmaz mı? Dediğim gibi kimi sözcükleri yadırgamasak da sorun çıkmaz mı? Gözümüze güzel görünen türetimi yeğlememiz yanlış olacaktır bence. ...

Elbette ekiñ aslınıñ ünlü uyumuna uyduğunu ortaya çıkartma olasılığı hâlen bulunuyor. Ancak Eski Anadolu Türkçesiniñ géç dönem örnekleri hep /a/ içerir durumda. Eñ kötü durumda bile Türkiye Türkçesiniñ sesbilgisel gelişimi durumu bu noktaya taşımış oluyor. Öteki Türkçelerde de hep /a/'lı geçiyor: Kazakça pikirdaş (fikirdaş), dindaş, Özbekçe tengtosh (déñktaş), vb. Ayrıca aşağıya Eski Türkçe bulduğum tüm örnekleri dizdim.

Dil Dévrimi sırasında ve soñrasında dil bilgisi terimi olan kökteş, işteş, sesteş ile doğa bilgisi terimi olan özdeş sözcükleri halkıñ kullanımı déğildir. Bu sözcükler, dil bilgini olmayan birkaç akademisyeniñ o dönemki kaynaklarıñ yañlış yönlendirmesiyle eki ünlü uyumuna dahil sanmalarından ortaya çıkan türetimlerdir.

Bu durumda +deş'li biçimleriñ yañlışlığı nedeniyle yalñızca +daş'lı biçimleri tutmak ve kullanmak gérekir. Böylece iki biçim oluşmaz ve yañlıştan dönülmüş olur.

Bu arada +daş eki; Eski, Orta ve Çağdaş Türkçe dönemlerinde işlek olarak kullanılıyor. Bu ekiñ bir özelliği, ulandığı sözcüğüñ soñ sesindeki /t/ yi yutmasıdır: art (arka) > ardaş (arkadaş), kut (kut) > kudaş (aynı kuta sahip).

Ne yazık ki, ince ünlülü sözcüklere geldiğinde bu ekiñ a'lı e'li mi olduğunu gösterecek bir iz eski metinlerde yok. Arapça yazı düzeni géreği /a/ da olabilir /e/ de olabilir, hangi ses olduğunu bélli édebilecek bir çekim eki de ulanmamış. Üstüne bir de, Göktürk yazısıyla bulunan örnekleriñ tümü kalıñ ünlülü sözcüklerden türemiş. O yüzden ben de aşağıdaki dizinde tarihi metniñ kesin olarak a/e olup olmadığını bélirletemediği örneklerde ekiñ ünlüsünü A={a,e} ile gösteriyor olacağım.

Doerfer, ekiñ hep /a/ ile olduğunu savunur [TMEN 1137] Gerard Doerfer, Türkische und mongolische Elemente im Neupersischen, Wiesbaden 1963-1967, bét 1137 , Marcel Erdal ise bu ekiñ /e/'li biçimlerini kanıtlayacak veya çürütecek bir durum bulamadığını bildirir [OTWF 120] Marcel Erdal, Old Turkic Word Formation, Weisbaden 1991, bét 120 . Ünlüsünü tek bélirleyebildiğimiz durum, Eski Anadolu Türkçesindeki ince ünlülü sözcüklerdir. Géç dönem oldukları için eklenen ekler, ağızlardaki biçimleri ve Latin harflerine aktarılışları bize o örnekleriñ kesin olarak /a/ ile geçtiğini söylüyor.

Öñcelikle bulduğum Eski Türkçe örnekleri diziyorum (a/e olduğu bélirsiz olanları A={a,e} imi ile yazdım):
- kadaş (kardeş) < ka (aile)
- koldaş (dost) < kol
- adaş (dost) < at (binek hayvanı)
- köñüldAş (göñüldaş) < köñül (göñül)
- tüdAş (ayne renkten olan) < tü (renk)
- yérdAş (hemşehri) < yér
- emigdAş (aynı memeden emen, hemşire) < *emig (emme işi) < em- (emmek)
- bir işdAş (aynı tek işe sahip olan) < bir iş
- kañdaş (aynı baba ayrı ana) < kañ (baba)
- ögdAş (aynı ana ayrı baba) < ög (anne)
- kerdAş (aynı evden olan) < Moğolca ger (ev)
- meñüdAş (soñsuzluğu aynı olan) [CC] Sözcük; misyonerlerce Kuman Türklerine yazılmış Codex Cumanicus (Kuman Bétiği) metninde geçiyor. Hristiyanlıktaki baba-oğul-kutsal ruh üçlemesine atıfta bulunuluyor [Yazım] Bu bétikte a sesi de e sesi de a ile gösterilmiş ne yazık ki < beñgü (soñsuz)
- körkdAş (görüntüsü aynı olan) < körk (görüntü, ihtişam)
- kudaş (kuttaş) < kut
- ardaş (dost, arttaş) < art (arka)

Şimdi Eski Anadolu Türkçesinden örnekler:
- meslektaş (aynı meslekte olan)
- göñüldaş
- déñktaş (akran, yaşıt)
- soydaş (aynı soydan olan)
- vatandaş (hemşehri)
- yoldaş (yol dostu, hemrah)
- ayakdaş (dost, hempa)
- arkadaş (dost, hempuşt)

[ulduzéver]

Bu arada at sözcüğü Halaççada hat biçimindeyken adaş sözcüğü "dost" añlamında bulunmakta. Bu yüzden adaş sözcüğünüñ kökeniniñ ata dayanması uzak görünüyor.

[Oktay D.]

Halaçça sözcük Oğuzcadan alıntı olarak görülüyor çoğunlukla. Ne *hat (beygir) ne *aat (ad, isim) ise başka nereden gelebilir o zaman, o da bir sorun

[tomdaş]

Adaş kelimesinin Özbek Türkçesinde otdosh biçiminde olması beklenirdi ancak adash biçiminde bulunuyor: ADASH I 'ismi bir xil (kishilar)'. Ikkimiz a d a sh m i z. Bu soʻz qadimgi turkiy tildagi 'ism' maʼnosini anglatuvchi a:t soʻzining at shaklidan -dash qushimchasi bilan yasalgan (ЭСТЯ, I, 204), keyinchalik t undoshi d undoshining taʼsirida d undoshiga almashgan, sungra dd undoshlaridan biri talaffuz qilinmay quigan (ТРС, 15); oʻzbek tilida a unlilari ä unlilariga almashgan: at + dash = atdash > addash > adash > ädäsh. Oʻzbek tilining etimologik lugʻati (I-jild)

[Oktay D.]

Sözcük Eski ve Orta Türkçede kısa a iledir. Eğer aat sözcüğünden geliyor olsaydı Türkmencede veya Halaççada uzun a ile bulunması gérekirdi.

Ayrıca sözcüğüñ eski bulntularında añlamı hep "dost, yoldaş" biçimindedir, "aynı ada sahip olan" añlamı soñradan ortaya çıkar ve gérçekten aat sözcüğünden türeyen aatdaş sözcüğüyle karışır. [Erdal] M. Erdal, Old Turkic Word Formation, Weisbaden, 1991 ile [Starostin] S. A. Starostin, O. A. Mudrak and A. V. Dybo, Altaic Etyomological Dictionary, 1998-2003 kaynaklarında ЭСТЯ E. W. Sewortyan et al., Этимологический словарь тюркских языков içinde yazanlar da irdelenmiştir.

[ulduzéver]

Adaş "adları bir olan" sözcüğü +daş ekiyle değil âta- "adlandırmak" eyleminden yapılmış.
Beñze- › beñzeş gibi
Halaççada âtaş biçimindedir, ayrıca Karahanlı Türkçesinde âtaş- diye bir eylemden âtaşık "beñzer, ortak, adaş" añlamlarında bir sözcük vâr.

[Oktay D.]

Burada -ş eki niye işteşlik/denklik añlamı katsın ki? Bu sözcük Orta Türkçe âttaş biçiminden geliyor. İki ayrı sözcük söz koñusu.

[ulduzéver]

Zâten -ş ekiniñ işteşlik/ denklik añlamı katması söz koñusudur. oynaş, beñzeş, okşaş sözcükleri de aynı yapıya iyedirler. Sanırım sayın Kızıltürk idi kim, +daş ekiniñ kökenini +dA- + -ş diye düşünüyordu. Bu kökenleme bu ekiñ ses uyumuna uymadığı için veyâ başka herbir nédenle çürütülürse bile yine -ş ekiniñ işteşlik/ denklik añlamı kattığı danılmaz.

Bu arada âttaş sözcüğü nérde géçiyor? Öyle olsa Halaççadaki âtaş biçimi néden bu güne düşmüş?
Ondan öte +daş eki kendisinden öñceki t harfini yutar démişsiñiz bu durumda Halaççada âdaş olması beklenirdi.

[Oktay D.]

-ş eki öñceki heceyi daraltır [Erdal, 1979] M. Erdal, 'Die Morphemfuge im Alttürkischen', WZKM 71: 83-114. . Örneğin kéñe- (géñiş olmak) > kéñiş (géñiş), üle- (paylaşmak) > ülüş (pay), ula- (toplamak, ulaştırmak) > uluş (halk, toplum, ulus), karga- (lanetlemek) > kargış (lanet), alka- (hamdétmek) > alkış (hamd, övgü, dua), ... Karahanlı Türkçesinde bu daralma, géñişlemeye döner: oyna- > oynuş > oynaş (toplumca iyi karşılanmayan ilişkileri olan kişi), kéñe- (görüşmek) > kéñiş (görüşme, meclis) > kéñeş (meclis), ...

Ek, çoğunlukla soyut adlar üretir. Azrak durumda eylemiñ nesnesini veya geçişsizse eylemiñ öznesini bildirebiliyor. Zaten bu vérdiğim örnekleriñ hiçbirinde işteşlik bulunmuyor. Daha çok örnek sözcük için [Erdal, 1991] M. Erdal, Old Turkic Word Formation, Weisbaden, 1991 kaynağına bakılabilir. Orada da işteşlik bildiren sözcükleriñ -ş- ekine -ş eklenmesiyle oluştuğunu çünkü -şXş biçiminiñ Eski Türkçede kaynaşmadan oluşmadığını gösteriyor: sarmaş- (karşılıklı sarım olmak) > *sarmaşış > sarmaş gibi. Kaldı ki işteşlik bildirenleriñ işteş çatılı biçimleriniñ -k türevi de yaşıyor oluyor: sarmaş ile sarmaşık veya bağdaş ile bağdaşık.

Kısaca âta- (adlandırmak) > âtaş olması için öñce *âtaş- olmalı. Yoksa âtış olurdu. İkisi de metinlerde bulunmuyor.