"-m" eki mi "-yXm" eki mi doğru?

[Oğuzosis]

Dilimizde bu eklerle türetilmiş birçok söz var. Birer örnek verecek olursak "anla-m" ile "dene-yim" güzel örnekler olur. Fakat bu ek gördüğünüz üzere iki şekilli. Peki, bu şekillerden hangisi doğru? Ve bu iki şekil nasıl ortaya çıkmış? Bunlardan biri yanlış türetim mi?

[birtancazin]

_m ya da -_im biçimi eş değerde ancak türkçede sonradan gelişen _lem yapısı dikkat çekiyor.

Denklem, gözlem, boylam, enlem, anlam, düzlem gibi.
Bunun dışında doğrudan bir_m uygulayışı işlek değildir. _m ile eşdeğerde olan_v işletilmiştir ki bu oğuzca dışındaki lehçe yapısından alıntıdır.
Sınav, görev, ödev, türev bir de_y yapısı var bunu da_ağı'ya bağlayabiliriz. Biley/bileği gibi

Özetle doğrusu_im olmalıdır.

Ölüm, bilim, kesim, yapım, seçim, deneyim, sayım, adım, alım, bakım, ekim, dikim, tarım, akım gibi...

Tut_a_m, dön_e_m biçiminde kullanılan lam gibi gelişmiş_em biçiminde kurgulatabilrceğimiz bir durum da vardır.


Ön_e_m yine benzer eylemleştirerek_m ekiyle türetme yöntemi de yukarıdakine benzer birdurum.

Bir de_im az kullanılsa da özge bir anlam ile de işletilir.

Kötürüm, bitirim gibi..

Begüm, hanım örneklerindeki yapı dişileştirmeye yönelik ise de yapısı açık değildir.


Bana kalırsa yalnızca ölüm, deneyim örneklerindeki yapı eski türkçede mak mek ekiyle aynıydı sonradan adlaştırma eki oldu zaten ma basit ad yapıö eki iken ım biraz da özge bir gereksinimi karşıladı.

Avrupa dillerinde tek benzeşen dil bu konuda eski italyancadır ki bunun etrüks etkisi olduğu açık.. (bellum... Ölüm)


_v eki gereksiz bir alıntı olmuştur.
_lam gerekli bir geliştirme olmuştur.
_ağı ve gı biçimleri korunmalı_y yaygınlaşmamalıdır nitekim tek işlek örnek de biley dir
(düzey değil düzek, yüzey değil yüzek olmalıydı, başak, yanak, özek hatta taşak örnekleri gibi çünkü y biçimi genel şivesel bir kabullenilmiş dönüşüm yaşamadan kurallıymış gibi kullanılması yapay kalmaktadır, doğallığını yitirmektedir.


Bu bağlamda lam ve em biçimine evet diyorum ancak im biçimi korunmalı.

[Oktay D.]

Şimdi -yXm ekiniñ -m ekiniñ bir seslemi olduğu kanısı var ancak bu doğru olmayabilir.

Eski Türkçede -d- diye bir çatı eki vardır, örneğin
ko- "bırakmak" > kod- "koymak, bırakmak"
to- "dolmak" > tod- "doymak"
kut > kuta- "kutlu olmak" > kutad- "kutsamak, kutlu olmak" > kutadgu

Türkiye Türkçesine söz içi /d/ sesleri hep /y/ olmuş olduğundan bu ek de -y- olmuştur (yukarıdaki örneklerde de görünüyor). Bu yüzden aslında ardalanda
*téñe- > *téñed- >> déñeyim
gibi bir durum olmuş olabilir.

[birtancazin]

Deney... Denence
Yapay... Yapmaca / yapmacık
Düzey... Düzek
Yatay... Yatın
Bükey.. Bükün
Olay... Oladı
Bitey... Bitenek
Bay ki (tabi) bu benim görüşüm

[birtancazin]

Ancak karşılaştırılan sözler yeni dönem ürünleri o bakımdan eskil örneklere göre açıklama uyarlamak oluyor biraz..

[Oktay D.]

birtancazin, néyden söz éttiğinizi hiç añlamıyorum. Koñumuzla ilgili şeyler söylemiyormuşsuñuz gibi geliyor.

[Oğuzosis]

Şunu anladım, demek istiyor ki uzak geçmişe sahip değiller. Bunun için eski örnekleri bakmaya gerek yok. Hak verdim mi, vermedim mi emin değilim.

Ben şunu soracaktım, eğer "dene-"nin aslı "téñe-" ise bu "dengelemek, denkleştirmek" anlamında olmaz mı? "Kontrol" anlamı ne kadar doğru?

[Oktay D.]

Eski Anadolu Türkçesinde téñe- sözcüğü "kıyaslamak, tartmak" démektir, zamanla "sınamak" ve ardından da "kontrol étmek" añlamına évrilmiştir.

[Oğuzosis]

"Kıyaslama" anlamı Türkmencede de var !

[birtancazin]

Teng/den bir ad olmalı.
Ayarında, eşit, denk olan anlamından tengik/denk türemiştir.

Den bu bağlamda aldığı eylemleştiren_e/a eki ile denkleştirmek, denk tutmak, kıyas etmek anlamlarından doğal olarak günümüz denemek sonucuna varılmış.
Densiz sözü de bu eski ayar, denge anlamıyla birlikte ayarsız, sınırını bilmeyen, dengesiz demek oluyor.

Dingil/tengil de den kökünden.

Konudan uzaklaşmadan, demek istediğim deneyim doğru bir türetim...
Denetlemek de başarılı bir türetim olmuştur.

Ancak ünlüyle biten köklere özellikle eylem köklerine doğrudan_m eklemek türkçenin gelişimine ve doğallığına uygun değildir en azından türkiye türkçesi bakımından.

Kuralları oturmuş, anlamsallığı belirgin olan ekler olaram günümüzde bir ek sözlüğü oluşturularak bundan sonraki dil gelişiminde kuraldışı ve uydurma türetimleri de önlenebilir.

Buna göre ve bence :
-im, ım, um, üm bir ektir.
-am, em bir ektir.
_ış, iş, uş, üş bir ektir.

Ancak dediğim gibi ünlüden sonra_im değil doğrudan_m, ya da oğuzcada dönüşümü olmayan_v eklentileri uygun değildir.

Ağı ve gı, ım, ve ma gibi köklü ve işlek eklerimiz varken ilgisiz yerlere doğrudan ı, i, u, ü gibi eklerle ad türetmek, ya da ağı, gı varken y koymak yapmacık bir lehçe ortaya çıkarmak oluyor.

Beğ, öğmek işlek ve yaygınken yazılı dile bey ve övmek olarak son yirmi yılda zorlayarak keyfi müdahalelerde bulunulması etimolojik açıdan dili zorlamak durumunda bırakabiliyor.

Övmek.... Öb mü ög mü sorunsalı gibi bir çıkarım yapılabilir, oğuzcada ög_öğ iken çok çok öy olması beklenirken...


Sonuç olarak deneyiş nasıl deneş olamayacak ise deneyim de denem olarak düşünülemez.

Denev ise oğuzcanın ürünü değildir ve eski lehçelerden ilgisiz araklamalar da yapmacıklaştırır.


Em, am biçimli kullanım ister eylem ister ada eklensin eskil ve oğuzcada kullanılmış olan bir_p ekini düşündürüyor. Bunun_m olmadığını düşünüyorum, bu özellik uygur, oğuzca ve göktürkçede görülebilir.

Yalap... Alap... Alav... Alev ( kırgız gibi öteki öbek lehçelerde alas/alaz)

Bitep... Senet / bütün..anadolu ağızlarında da (azericede de) görülen bitev biçimi de bütünden değil bitepten dönüşmüş olmalıdır.

Çalap.. Türkçeden başka köke bağlanmaya çabalanmakta ise de türkçedeki bir şeyin niteliğini değiştirmek, katmak, üretmek anlamından çal kökünden türemesi yukarıdaki p ekinin işleviyle de uyumlu olarak tanrı san ya da adı anlamıyla türemiştir.
Çabalamak ve çalışmak ile yine maya çalmak, çalacak (yoğurtun mayalandığı kap), çalar (nüans), sarıya çalmak gibi sözlerin kökü de bu çalmaktır.

Kılap... Kılav biçimiyle keskin, keskinlik (bu örnek kılıç sözünün kökenine de ışık tutuyor.)

Umarım bu kez aytınabilmişimdir.

[Oğuzosis]

Teng/den bir ad olmalı.
Ayarında, eşit, denk olan anlamından tengik/denk türemiştir.

Den bu bağlamda aldığı eylemleştiren_e/a eki ile denkleştirmek, denk tutmak, kıyas etmek anlamlarından doğal olarak günümüz denemek sonucuna varılmış.
Densiz sözü de bu eski ayar, denge anlamıyla birlikte ayarsız, sınırını bilmeyen, dengesiz demek oluyor.

Dingil/tengil de den kökünden.

Konudan uzaklaşmadan, demek istediğim deneyim doğru bir türetim...
Denetlemek de başarılı bir türetim olmuştur.

Ancak ünlüyle biten köklere özellikle eylem köklerine doğrudan_m eklemek türkçenin gelişimine ve doğallığına uygun değildir en azından türkiye türkçesi bakımından.

Kuralları oturmuş, anlamsallığı belirgin olan ekler olaram günümüzde bir ek sözlüğü oluşturularak bundan sonraki dil gelişiminde kuraldışı ve uydurma türetimleri de önlenebilir.

Buna göre ve bence :
-im, ım, um, üm bir ektir.
-am, em bir ektir.
_ış, iş, uş, üş bir ektir.

Ancak dediğim gibi ünlüden sonra_im değil doğrudan_m, ya da oğuzcada dönüşümü olmayan_v eklentileri uygun değildir.

Ağı ve gı, ım, ve ma gibi köklü ve işlek eklerimiz varken ilgisiz yerlere doğrudan ı, i, u, ü gibi eklerle ad türetmek, ya da ağı, gı varken y koymak yapmacık bir lehçe ortaya çıkarmak oluyor.

Beğ, öğmek işlek ve yaygınken yazılı dile bey ve övmek olarak son yirmi yılda zorlayarak keyfi müdahalelerde bulunulması etimolojik açıdan dili zorlamak durumunda bırakabiliyor.

Övmek.... Öb mü ög mü sorunsalı gibi bir çıkarım yapılabilir, oğuzcada ög_öğ iken çok çok öy olması beklenirken...


Sonuç olarak deneyiş nasıl deneş olamayacak ise deneyim de denem olarak düşünülemez.

Denev ise oğuzcanın ürünü değildir ve eski lehçelerden ilgisiz araklamalar da yapmacıklaştırır.


Em, am biçimli kullanım ister eylem ister ada eklensin eskil ve oğuzcada kullanılmış olan bir_p ekini düşündürüyor. Bunun_m olmadığını düşünüyorum, bu özellik uygur, oğuzca ve göktürkçede görülebilir.

Yalap... Alap... Alav... Alev ( kırgız gibi öteki öbek lehçelerde alas/alaz)

Bitep... Senet / bütün..anadolu ağızlarında da (azericede de) görülen bitev biçimi de bütünden değil bitepten dönüşmüş olmalıdır.

Çalap.. Türkçeden başka köke bağlanmaya çabalanmakta ise de türkçedeki bir şeyin niteliğini değiştirmek, katmak, üretmek anlamından çal kökünden türemesi yukarıdaki p ekinin işleviyle de uyumlu olarak tanrı san ya da adı anlamıyla türemiştir.
Çabalamak ve çalışmak ile yine maya çalmak, çalacak (yoğurtun mayalandığı kap), çalar (nüans), sarıya çalmak gibi sözlerin kökü de bu çalmaktır.

Kılap... Kılav biçimiyle keskin, keskinlik (bu örnek kılıç sözünün kökenine de ışık tutuyor.)

Umarım bu kez aytınabilmişimdir.

O uygun değilse "anla-m", "ye-m" gibi birçok söz de yanlış türetilmiş oluyor, farkındasınız değil mi?

"alev/alav"ın eski biçimi "yalap" değil, "yalagu" diye biliyorum ben. "(y)alağı" en uygun biçimi olurdu aslında ama önce bizden Farsçaya, sonra Farsçadan bize geçtiği için değişim yaşandı.

Şunu diyeceğim, "-eği/-ağı" eki Azericede "-öv, -ov"a döner. Misal; bülöv (bileği), oxlov (oklava < oklağı), bütöv...

Benim de diyeceğim "-agu" eki, günümüzde ya "-ağı"ya ya da "-av"a dönmüştür. Tıpkı, "-egü"nün "-eği" ya da "-ey"e dönmesi gibi.

[birtancazin]

Anadolu türkçesi açısından bir iki örnek dışında somut değildir.

Yem sözcüğü yep olabilir köksel bakımdan (sap)
Yemiş, yeygi gibi halk ağzı sözler de var.

Yemiş.. (kamış, kiriş) , yeygide ise y sesi uyarlanma olmuş ağızda aslında yegi... Dolayısıyla ekleri karıştırır isek miş ekiyle içmiş gibi türetimler de çıkar ortaya..

Kaşağı, köseği, yapağı gibi işlek sözler
Yazılı örneği olan yalap, kılap sözleri yeterince dayanak sağlıyor

[Oktay D.]

yém Eski Türkçeden béri yém biçimindedir, nasıl yep olsun ki? yep olsaydı -p niye -m olsun? Eski Türkçeden Türkiye Türkçesine -p > -m diye bir dönüşüm yok ki.

yemiş, yeygi, kaşağı köseği vs ile konunuñ ne ilgisi var? Kafañız mı iyi? Başlıkta -m ile -yim ekleriniñ hangisiniñ doğru olduğunu soruyor, siz ise başlık boyunca tek bir ilgili şey söylemediñiz. Gérçekten neyden söz éttiğiñizi añlamıyorum, sanki başka başlığa yanıtlar yazıyormuş gibisiñiz.

[birtancazin]

':) konu dağılmadı.. Bir yere odaklanakaldık ancak m, im, y, v, ağı, em, lem gibi türetilen sözler ile bağlantılı olarak sürmekte.

Yem sözcüğü bilinen eskiliğine göre yem olsa da örnek bulunmayan dönemde yep olabilir ve m dönüşümü olanaksız değil.

Tomurcuk, tomak, tomruk, tombul gibi

[Oktay D.]

-p- sesiniñ ünlü arasında -m- olmasıyla söz soñunda -m olması aynı şey değildir, birbirinden oldukça uzak ses dönüşümleridir. Ayrıca Eski Türkçede söz soñu -p sesleri de korunmuştur, ortada -m ve -p diye iki ayrı ek vardır.

Örneği bulunmayan dönemdeki biçimler yalñızca örneği var olan biçimlerden ortaya çıkarılabilir, yani ortada geç bir doñmuş veya yalıtılmış bir örnek bulmañız gérekir. Mesela bugünkü -z sesleriniñ, kayda geçmemiş İlk Türkçe döneminde *-r sesinden geldiğini söylüyoruz çünkü bu sesiñ halen -r olarak korunduğu yalıtık bir Türkçe var: Çuvaşçada halen İlk Türkçe *-r'ler -z olmamış -r olarak kalmıştır. Yani örneği olan bir durum olmasa bunu söyleyemezdik.