mıknatıs, manyetik, manyetizma

[Toygun]

Kazakçada özine tartkış mıknatıs demekmiş. Ne demek bu ve nasıl uyarlanır?

[bensay]

kendine tartış/çekiş olmalı

[Toygun]

İlginç... Bu arada şu bilgiyi de vereyim.

manyetik : çekerli, çekersel ( Sözcüklerin Öyküsü (Prof. Dr. Cemal Mıhçıoğlu))

[bensay]

Bendeki karşılamaca;

Mıknatıs: Çekimcek, demirkapan
Manyetik: Çekimsel, çekimetkisel
Manyetizma: Çekimetki, çekimetki bilimi, çekimsel güç, çekimsellik

[Bengitaşlarındili]

Kazakçada özine tartkış mıknatıs demekmiş. Ne demek bu ve nasıl uyarlanır?

özine=özüne=kendine
tartkış= tartmak= çekmek
Tartkış=Tartkıç=çek+giç
Özine tartkış=Özüneçekgiç

Ben mıknatıs için özüneçeker demeyi yeğlerim.

[SanalBaba]

Uğrola,

Türetme kökleri:
ığmak (ağmak)
ığınmak (ıkınmak) (ağınmak)
titremek, titretmek, titreşmek
irkmek, irkitmek, irkişmek

ığıtcık......... magnet
ığıt............. mıknatıs
ığıtlama...... mıknatıslama

ığım/ığınım.............. manyetizma
ığımsal/ığınımsal..... manyetik
ığımsal (ığımlı) alan.............. manyetik alan
ığımsal (ığımlı) duvar............ manyetik duvar

ığımlaç/ığınlaç (ılıncık (nötron) yıldızı).... magnetar
ığıngan (yıldız)..................................... magnetar


Iğımsal/ığınsal Titrenç Aygıtı (ITA) ........... manyetik rezonans aygıtı (MR)
titreştirici (titreteç)................................... rezonatör
titreteç/titretmeç...................................... aktif rezonatör
titreneç/titrenmeç.................................... pasif rezonatör
titreşmeç................................................... self rezonator

Iğımsal İrkiştirici (Iİ) ............................... manyetik indüktör (MR)
irkiştirici................................................... indüktör
irkiteç (etkin irkitici)................................. aktif indüktör
irkineç (edilgin irkinici) ............................ pasif indüktör
irkişmeç................................................... self indüktör
irkişim/irkirişim......................................... indüksiyon
ikil irkirişim............................................... dual indüksiyon
üçül irkirişim.............................................. üçlü indüksiyon
irkirişimsel................................................... indüksiyonal

önerilerinde bulunmuştum.

Usunuzda bulunsun.

Uğrola

[Temirbek]

Evet, Kazakça özüne tartkış > Türkçe özüne tartgıç olur yâni "kendine çeken". Farsça'da âhânrubâ "demir-çeken" diyorlar, dîlrubâ "göñül-çeken" örneğindeki gibi.

TDK demirkapan demiş. Bu arada ilgili sözcüğün kökeni için => mıknatıs "Manisa Taşı" da denebilir. Manisa'nıñ Türkçe adı bildiğiniz gibi Saruhan > *Saruhan Taşı

[Oktay D.]

demirkapan çok güzel bir karşılıkmış, çok iyi oldu bunu öğrendiğim.

Burada birazcık demir sözcüğüne eğilmek istiyorum. Bu sözcük, Eski Türkçe témür biçiminden gelir. Ayrıca Eski Türkçe témren sözcüğünden gelişmiş demren "okuŋ ucundaki demir parça" sözcüğümüz de var.

Eski Türkçede addan, o adıŋ nesnesini yapan -ŋ eki bulunur. Örŋeğin od sözcüğünden oduŋ. Buradan yola çıkarak
demriŋ "demiriŋ ilgisinin bulunduğu nesne"
sözcüğünü özel olarak "mıknatıs" aŋlamında kullanabiliriz. Ancak doğal olarak TDK'da geçen demirkapan sözcüğü de yeğlenebilir. Aşağıdaki düşünülerim, "mıknatıs" sözcüğüne olan karşılıktan bağımsız ancak "manyetik, manyetizma, vb." sözcüklerini karşılama amacındadır.

Şöyle bir eylem türetesim geldi:
demre- "*demirlemek, *demir etkilemek"
Bu sözcük açıkça demir adına gelen addan eylem yapıcı +A- ekiyle kuruldu. Bu sözcüğün aŋlamını özel olarak
demre- "mıknatıs etkisi görmek, mıknatıslamak"
olarak düşünürsek
demirlen- "mıknatıslanmak"
sözcüğünü türetir ve buradan
demrek "mıknatıslanmış, manyetik"
sözcüğüne ulaşabiliriz.

Biraz daha doğa bilimine dalarsak, karşılanması gereken sözcüklerin sayısı çok hızlı artar. Bu yüzden yukarıdaki düşünüler önem kazanıyor.
demrenim "manyetizma"
demrek "manyetik"
demrekci "magnet, magneto"
Eğer "elektrik" için düşündüğümüz karşılıkları da hesaba katarsak[1]
çakındemrenim "elektromagnetism" (bileşik: ad + ad)
çakındemrenimli "elektromagnetic" (sıfat eki almış bileşik ad)
vb.

Örnekler.
"Demriŋ özelliği göstermesi için bir demir çubuğu tel ile sarıp çakın akımı geçiriŋ."
"Işık, çakındemrenimli bir dalgadır."
"Maddeyi oluşturan doğadaki töz etkileşim, çakındemrenimdir."
vb.

[Toygun]

Doğan Aksan bir yazısında ağızlarda şipgaptı karşılığının olduğundan söz ediyor. Nitekim İlhan Gül de kullanmışbu karşılığı... Şıpkaptı diye uyarlanabilir sanırım.

[Tözkoparan]

demirkapan çok güzel bir karşılıkmış, çok iyi oldu bunu öğrendiğim.

Burada birazcık demir sözcüğüne eğilmek istiyorum. Bu sözcük, Eski Türkçe témür biçiminden gelir. Ayrıca Eski Türkçe témren sözcüğünden gelişmiş demren "okuŋ ucundaki demir parça" sözcüğümüz de var.

Eski Türkçede addan, o adıŋ nesnesini yapan -ŋ eki bulunur. Örŋeğin od sözcüğünden oduŋ. Buradan yola çıkarak
demriŋ "demiriŋ ilgisinin bulunduğu nesne"
sözcüğünü özel olarak "mıknatıs" aŋlamında kullanabiliriz. Ancak doğal olarak TDK'da geçen demirkapan sözcüğü de yeğlenebilir. Aşağıdaki düşünülerim, "mıknatıs" sözcüğüne olan karşılıktan bağımsız ancak "manyetik, manyetizma, vb." sözcüklerini karşılama amacındadır.

Şöyle bir eylem türetesim geldi:
demre- "*demirlemek, *demir etkilemek"
Bu sözcük açıkça demir adına gelen addan eylem yapıcı +A- ekiyle kuruldu. Bu sözcüğün aŋlamını özel olarak
demre- "mıknatıs etkisi görmek, mıknatıslamak"
olarak düşünürsek
demirlen- "mıknatıslanmak"
sözcüğünü türetir ve buradan
demrek "mıknatıslanmış, manyetik"
sözcüğüne ulaşabiliriz.

Biraz daha doğa bilimine dalarsak, karşılanması gereken sözcüklerin sayısı çok hızlı artar. Bu yüzden yukarıdaki düşünüler önem kazanıyor.
demrenim "manyetizma"
demrek "manyetik"
demrekci "magnet, magneto"
Eğer "elektrik" için düşündüğümüz karşılıkları da hesaba katarsak[1]
çakındemrenim "elektromagnetism" (bileşik: ad + ad)
çakındemrenimli "elektromagnetic" (sıfat eki almış bileşik ad)
vb.

Örnekler.
"Demriŋ özelliği göstermesi için bir demir çubuğu tel ile sarıp çakın akımı geçiriŋ."
"Işık, çakındemrenimli bir dalgadır."
"Maddeyi oluşturan doğadaki töz etkileşim, çakındemrenimdir."
vb.

Türkçe hareketinin ihtiyacı olan zihniyet işte budur. (Ne çok yabancı kelime kullandım ben öyle birdenbire.)

[datadeveb]

mıknatıs
isim Arapça miḳnāṭīs
1. isim Demiri ve daha başka bazı metalleri çeken demir oksit
2. Demiri çekme özelliği taşıyan veya sonradan bu özelliği kazanan her türlü madde
3. Çekiciliği, albenisi olan kimse

çekit

mıknatıs

Çekmek eylemine ad yapan -ıt eki getirdim. Eş ende... eylem eylem birleşimi görülür. ÇEKMEK-İTMEK. Sizce?

[Ahmet R.]

Demirle ilgili türetimlerin ana sıkıntısının eğitimde yaşanacağı düşüncesindeyim. Sanki mıknatısla ilgili tek elementin demir olabileceği hissini yaratabilir konuya hakim olmayan insanlarda veya gençlerde.

Ayrıca demir türetiminden daha iyi olsa da sadece çekmek eylemiyle karşılamaya çalışmak da eksik oluyor çünkü bir mıknatıs bir mıknatısı İtebiliyor da. Daha da ötesi, parçacık hızlandırıcılardaki bazı mıknatıslar parçacıkları ne çekiyor, ne itiyor sadece yönlendiriyor.

Çekit sözcüğü anlamsal olarak çok güzel. Hem çekmek var hem itmek. Acaba böyle birleşik bir eylem yaratılabilir mi? Dil bilimsel olarak doğru mudur?

[jikme-jik]

Çaşak "mıknatıs".